Poradnik dla seniora – 2023

Decyzja dotycząca rozporządzenia majątkiem za życia lub na wypadek śmierci wśród osób najbliższych często nastręcza trudności. Przed podjęciem tak ważnej decyzji, każdy powinien się dobrze zastanowić, a także wziąć pod uwagę konsekwencje, jakie niesie ze sobą dane rozporządzenia majątkiem. Niestety niejednokrotnie podejmując tak istotne decyzje, nie myślimy o konsekwencjach, co w przyszłości może okazać się dużym błędem. Podjęcie decyzji przedmiocie rozporządzenia majątkiem za życia lub na wypadek śmierci, powinno być uzależnione od naszych potrzeb, zaistniałych okoliczności, a także powinno nastąpić z uwzględnieniem przyszłego postępowania spadkowego, w tym także roszczenia o zachowek.  

DZIEDZICZENIE USTAWOWE 

Jeżeli nie rozporządzimy majątkiem na wypadek śmierci, będzie miało  miejsce tzw. dziedziczenie ustawowe. Większość przypadków, w których testament nie zostaje sporządzony, wiąże się z brakiem przywiązania do kwestii przyszłych losów majątku. Natomiast, jeśli spadkodawca zgadza się z kolejnością dziedziczenia tzw. ustawowego, to wówczas może odstąpić od sporządzania testamentu,  tym samym całkowicie akceptując porządek ustalony prawem. Zgodnie z hierarchią dziedziczenia ustawowego, w pierwszej kolejności dziedziczą małżonek oraz dzieci lub ich potomkowie. Dziedziczą oni w częściach równych, jednak małżonek jest dodatkowo chroniony, bowiem część, która mu przypadnie, nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku. Jeśli spadkodawca nie pozostawił ani dzieci, ani małżonka, dziedziczą rodzice, a gdy nie żyją, rodzeństwo lub ich potomkowie. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. W przypadku braku żyjących krewnych w linii prostej i bocznej, dziedziczą krewni do czwartego stopnia pokrewieństwa. Poniżej postaram się przybliżyć dziedziczenie ustawowe na przykładach. 

Przykład 1: Zmarł Jan B., który miał żonę oraz dwójkę dzieci córkę Anię i syna Karola. Spadek odziedziczą żona i dwójka dzieci każdy w równych częściach po 1/3.  

Przykład 2: Zmarła Anna K. Pozostawiła męża i czwórkę dzieci. Mąż i dzieci dziedziczą w częściach równych, jednak minimalny udział w spadku, który przypadnie mężowi, to 1/4 całości spadku. Dzieci otrzymają więc resztę spadku w równych częściach. Dlatego mąż Anny dostanie ¼ spadku. Pozostałe ¾ spadku należy podzielić po równo między czwórkę dzieci. Zatem każde z nich dostanie 3/16 całości spadku. 

Przykład 3: Krystyna W. nie miała dzieci. W momencie jej śmierci żył jej mąż i ojciec. Matka zmarła wcześniej. Krystyna miała dwie siostry. Jedna Siostra żyje, a druga siostra zmarła wcześniej, pozostawiając syna (jedynaka). Spadek jest dzielony w następujący sposób: 

  • mąż Krystyny: ½ spadku, 
  • ojciec Krystyny: ¼ spadku, 
  • siostra Krystyny: ⅛ spadku, 
  • siostrzeniec Krystyny (syn zmarłej siostry): ⅛ spadku. 

Siostra i siostrzeniec dziedziczą w ramach udziału spadkowego przysługującego zmarłej matce Krystyny W. 

Przykład 4: Piotr C zmarł jako bezdzietny kawaler. W momencie jego śmierci żyła jego matka oraz brat (jedyne rodzeństwo jakie miał), natomiast ojciec zmarł wcześniej. Matka i brat dziedziczą spadek po połowie. 

Niejednokrotnie bezdzietni małżonkowie nie zdają sobie sprawy, iż w przypadku śmierci, jednego z nich, zgodnie z ustawowym porządkiem dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy dziedziczą rodzice zmarłego małżonka lub jego rodzeństwo. Jeśli spadkodawca chce, żeby cały spadek dostał jego małżonek, to wówczas powinien sporządzić testament i jako jedynego spadkobiercę wskazać małżonka. A jeśli testamentu nie sporządzono, aby małżonek odziedziczył cały spadek, muszą być łącznie spełnione następujące warunki: 

  • brak potomków spadkodawcy (dzieci, wnuków, prawnuków itd.); 
  • brak rodziców spadkodawcy; 
  • brak rodzeństwa spadkodawcy; 
  • brak potomków rodzeństwa spadkodawcy. 

 

ROZPORZADZENIE MAJĄTKIEM  

W tej części postaram się przybliżyć formy rozporządzenia majtkiem, z uwzględnieniem postępowania spadkowego.  

Majątkiem można rozporządzić: 

  • za życia – zbywając go odpłatnie lub nieodpłatnie (sprzedaż, darowizna, umowa dożywocia) 
  • na wypadek śmierci − poprzez testament. 

Poniżej postaram się przybliżyć w/w formy rozporządzenia majątkiem. 

Umowa darowizny 

Zgodnie z art.  888 kodeksu cywilnego; „przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku”. Zatem darowizna jest formą nieodpłatnego rozporządzania majątkiem za życia darczyńcy. Przekazać nieopłatnie nieruchomość można zarówno osobom, które znajdują się w kręgu spadkobierców ustawowych, a także osobom spoza tego kręgu np. osobie w ogóle niespokrewnionej z nami.  Postanowienia umowy darowizny dochodzą do skutku z chwilą podpisania umowy. Darowizna nieruchomości powinna zostać spisana w formie aktu notarialnego i wiąże się z podpisaniem umowy, która przenosi akt własności do danej nieruchomości na rzecz obdarowanego. Oznacza to, że z chwilą podpisania umowy u notariusza przestajemy być właścicielami przekazanej nieruchomości, która od tego momentu zyskuje nowego właściciela.   

WAŻNE: Dokonanie darowizny za życia spadkodawcy nie chroni przed roszczeniem o zachowek. Zasadą jest, że przy ustalaniu prawa do zachowku dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę. Od tej zasady istnieją wyjątki które zostaną przedstawiane poniżej w podtytule: „jak najskuteczniej pozbawić prawa do zachowku”.    

 

Umowa dożywocia 

Umowa dożywocia jest to najprościej rzecz ujmując przeniesienie własności nieruchomości na określonego nabywcę, który w zmian za to zobowiązuje się zagwarantować dotychczasowemu właścicielowi utrzymanie, aż do jego śmierci. Dokładnie chodzi tu o takie obowiązki, jak przyjęcie zbywcy do swojego mieszkania; dostarczanie mu wyżywienia i ubrania, a także dostarczeniu mediów oraz zapewnienie mu odpowiedniej pielęgnacji i opieki w razie choroby. Umowa o dożywocie traktowana jest jako umowa wzajemna, zobowiązująca obie strony. Umowa dożywocia również musi zostać sporządzona w formie aktu notarialnego.  

WAŻNE: Sporządzenie umowy dożywocia za życia spadkodawcy chroni przed roszczeniem o zachowek. 

 

Testament 

Na wypadek śmierci można rozporządzić swoim majątkiem tylko poprzez sporządzenie testamentu. Testament jest deklaracją woli, które zawiera ostatnie dyspozycje spadkodawcy na wypadek śmierci. 

Co do zasady, dziedziczenie na podstawie testamentu ma zawsze pierwszeństwo przed tzw. dziedziczeniem ustawowym, które następuje dopiero w chwili, kiedy spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu lub jeśli testament okaże się nieważny lub wszyscy powołani do dziedziczenia odrzucą spadek bądź nie będą mogli dziedziczyć.  Sporządzenie testamentu jest o tyle istotne i atrakcyjne, że pozwala uregulować kolejność i zasady dziedziczenia wedle woli spadkodawcy.  

Kodeks cywilny wyróżnia dwie główne kategorie testamentów – testamenty zwykłe i testamenty szczególne. Testamenty zwykłe to takie testamenty, które mogą być sporządzone zasadniczo w każdym czasie. Dopóki nie zostaną odwołane przez testatora, są ważne i wiążące. Z kolei testamenty szczególne mogą być sporządzone tylko w określonych sytuacjach, a ich moc wiążąca jest ograniczona w czasie. 

Do testamentów zwykłych zaliczamy: 

  • testament holograficzny,
  • testament notarialny, 
  • testament alograficzny. 

Natomiast do testamentów szczególnych zaliczamy: 

  • testament ustny, 
  • testament podróżny, 
  • testament wojskowy. 

Testament holograficzny to inaczej testament własnoręczny. Wskazać należy, że za ważny pod względem prawnym jest testament własnoręczny, który spełnia trzy przesłanki: 

  • został napisany w całości pismem ręcznym, 
  • opatrzony datą, 
  • zawiera podpis testatora. 

W przypadku braku tych elementów testament zostanie co do zasady uznany za nieważny i nie wywoła on skutków jakie przewidział w nim testator. Z tym zastrzeżeniem, że ustawodawca uznaje testament własnoręczny za ważny w przypadku braku wskazania daty jego sporządzenia, gdy zajdą przewidziane przez ustawodawcę okoliczności wskazane w art. 949 §2 KC. Zgodnie z powołanym przepisem „brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów” 

 

Przykład tekstu testamentu własnoręcznego: 

 

Jarosław, dnia 11 września 2023 roku 

 

Testament 

 

Ja, niżej podpisany Karol Zastawny posiadający PESEL: 62121512309, do spadku po mnie powołuję w 40% moją córkę Julię Zastawny, a w 60% moją żonę Annę Zastawny. Jednocześnie wydziedziczam mojego syna Jakuba Zastawnego, ponieważ od 15 lat nie utrzymuje on ze mną kontaktów, nie pomaga mi i odmówił wsparcia w czasie choroby – stwardnienia rozsianego.  

Karol Zastawny 

WAŻNE: Testament napisany na komputerze i podpisany własnoręcznie zostanie uznany za nieważny, bowiem nie zostanie spełniona pierwsza przesłanka tj. napisany w całości pismem ręcznym. Z tej samej przyczyny, nie można nikomu podyktować testamentu. Cały testament musi być własnoręcznie napisany oraz własnoręcznie podpisany przez testatora.  

 

Testament notarialny to dokument urzędowy, który testator sporządza w kancelarii notarialnej. Zaletą testamentu notarialnego jest brak konieczności samodzielnego ustalania, jak powinna wyglądać ostatnia wola, notariusz profesjonalnie doradzi jak najkorzystniej rozporządzić majątkiem zgodnie wolą testatora oraz przepisami prawa. Należy wskazać, iż testament notarialny trudniej jest podważyć. Notariusz bowiem bada także czy testator działa z własnej woli, bez presji ze strony osób trzecich, oraz czy jego stan nie wyłączaj zdolności do czynności prawnych. Dokument jest przechowywany w kancelarii notarialnej, co daje gwarancje, że testament nie zostanie zgubiony ani zniszczony. 

Testament własnoręczny można sporządzić samodzielnie, nie wychodząc z domu i w związku z jego sporządzenie. nie ponosimy żadnych kosztów. W tym przypadku łatwiej jest jednak o błędy. Natomiast testament notarialny jest sporządzony przez  specjalistę (notariusza), który weryfikuje treść rozrządzenia, jednak taki testament generuje koszty w postaci  opłaty notarialnej. 

Ostatnią formą testamentu zwykłego jest testament alograficzny. Polega on na tym, że spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie wobec osoby urzędowej. Muszą być przy tym obecni dwaj świadkowie. Osobą urzędową jest wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta, marszałek województwa, sekretarz powiatu albo gminy lub kierownik urzędu stanu cywilnego. 

Testament ustny stanowi formę testamentu szczególnego. Odmiennie aniżeli testament własnoręczny, testament ustny nie może być sporządzony w każdych okolicznościach, a jedynie w wypadku szczególnych okoliczności, to jest zaistnienia obawy rychłej śmierci spadkodawcy albo gdy zachowanie zwykłej formy testamentu nie jest możliwe lub jest bardzo utrudnione. Wówczas spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków. 

Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu: 

  • kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, 
  • niewidomy, głuchy lub niemy, 
  • kto nie może czytać i pisać, 
  • kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament, 
  • skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania. 

Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. Jeżeli świadkiem była jedna z osób wymienionych wyżej, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia.  

Kolejnym rodzajem jest testament podróżny. Może on być sporządzony tylko podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym. W tym przypadku spadkodawca oświadcza swoją ostatnią wolę dowódcy statku lub jego zastępcy, w obecności dwóch świadków. 

WAŻNE: Ustawodawca nie dopuścił możliwości wspólnych testamentów. Testament sporządzony wspólnie przez małżonków czy konkubentów będzie nieważny. Nie wyklucza to jednak testamentów wzajemnych tj. mąż powołuje do spadku żonę, a w swoim testamencie powołuje do spadku męża. Ale każdy z małżonków sporządza swój testament. 

Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne zapisy. Odwołanie testamentu może nastąpić na jeden z trzech sposobów: 

  • sporządzenie nowego testamentu, 
  • zniszczenie testamentu lub pozbawienie go cech, od których zależy jego ważność , 
  • dokonanie w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. 

W każdym przypadku czynnościom spadkodawcy musi towarzyszyć jego zamiar odwołania testamentu.  Spadkodawca odwołując testament poprzez sporządzenie nowego testamentu, nie jest ograniczony formą odwoływanego testamentu. Może więc odwołać np. testament notarialny testamentem własnoręcznym bądź ustnym, albo – testament zwykły testamentem szczególnym. Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. 

 

JAK NAJSKUTECZNIEJ POZBAWIĆ PRAWA DO ZACHOWKU? 

 

Zachowek 

Zanim zostanie udzielona odpowiedź na pytanie jak najskuteczniej pozbawić prawa do zachowku,  na początek wyjaśnię czym jest zachowek. Zachowek to pewnego rodzaju  rekompensata i forma ochrony interesów majątkowych najbliższych członków rodziny, którzy nie zostali uwzględnieni w testamencie. I tak, jeśli osoba została pominięta w testamencie bliskiego krewnego, może domagać się rekompensaty zwanej zachowkiem, wówczas gdy  udział w spadku by jej przysługiwał gdyby testament nie został sporządzony i majątek po zmarłym byłby podzielony według zasad tak zwanego dziedziczenia ustawowego. Prawo do zachowku stanowi pewnego rodzaju ingerencję w wolę testatora oraz daje szansę pominiętym członkom rodziny na uzyskanie pieniędzy ze spadku. O zachowek można ubiegać się również wtedy, gdy zmarły nie pozostawił testamentu, jednak za życia dokonał darowizny i w ten sposób rozporządził swoim majątkiem, pomijając osoby uprawnione do dziedziczenia z ustawy.  

Spadkodawca samodzielnie rozporządza swoją wolą w testamencie według własnego uznania oraz własnej woli. Jednak spadkodawca powinien pamiętać, aby uwzględnić w testamencie osoby uprawnione do zachowku. Jeśli by ich nie uwzględnił, to i tak będą uprawnione do tego, aby otrzymać należne im pieniądze. Bowiem posiadają uprawnienie dochodzenia swoich roszczeń bezpośrednio od spadkobierców. Dotyczy to również sytuacji gdy uprawniony do zachowku otrzyma mniej, niż przysługuje mu z mocy prawa. 

Przepis art. 991 Kodeksu cywilnego wyraźnie wskazuje krąg osób uprawnionych do zachowku tj.: 

  • zstępny spadkodawcy (dziecko, wnuk, prawnuk itd.), 
  • małżonek spadkodawcy, 
  • rodzice spadkodawcy 

pod warunkiem, że byliby powołani do dziedziczenia na mocy przepisów ustawy. 

Przykład: Gdy spadkodawca Jan P. zapisał w testamencie wszystko jedynie swojej małżonce Annie, pomijając dzieci (których miał dwoje syna Jakuba i córkę Agnieszkę), to wówczas dzieciom przysługuje prawo do roszczenia o zachowek. Wtedy roszczenie to kierowane jest przeciwko dziedziczącej żonie zmarłego. Na podstawie ustawy dzieciom przypadałby udział spadkowy wynoszący 1/3 a zatem wysokość zachowku wynosi 1/2 z 1/3 czyli 1/6 wartości spadku. 

Wysokość zachowku, z reguły jest to połowa wartości udziału jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, gdyby nie został pominięty w spadku. Jak zawsze od każdej reguły są wyjątki. I tak odstępstwo od reguły dotyczy małoletnich zstępnych oraz osób trwale niezdolnych do pracy. W ich przypadku wysokość zachowku wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego. 

Poniżej przedstawię kilka sposobów zmierzających do pozbawienia prawa do zachowku.  

Umowa zrzeczenia się dziedziczenia  

Pierwszym sposobem uniknięcia wszelkich problemów związanych z  zachowkiem jest zawarcie pomiędzy przyszłym spadkodawcą a przyszłym spadkobiercą umowy zrzeczenia się dziedziczenia. Wówczas potencjalny spadkobierca – np.  jedno z dzieci –  godzi się, że majątek rodzica zostanie przekazany drugiemu z rodzeństwa. Jest to dobre rozwiązanie gdy  pomiędzy potencjalnym spadkodawcą, a potencjalnymi spadkobiercami są bardzo dobre relacje rodzinne i wszyscy zainteresowani dokonali w tym zakresie wewnętrznych ustaleń miedzy sobą. Należy pamiętać, iż skutki umowy zrzeczenia dotyczą nie tylko osoby podpisującej tą umowę, ale również (o ile umowa nie stanowi inaczej)  zstępnych, czyli jej dzieci i wnuków. 

W tym miejscu należy wskazać, iż 22 maja 2023 r. weszły w życie przepisy ustawy o fundacji rodzinnej, które zmieniły m.in. zasady dotyczące zachowku. Nowe przepisy wprost wskazują na możliwość zawarcia umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku. Zgodnie z art. 1048 § 2 i 3 kodeksu cywilnego zrzeczenie się dziedziczenia może być ograniczone do zrzeczenia się tylko prawa do zachowku w całości lub w części. Zrzeczenia się dziedziczenia na korzyść innej osoby uważa się w razie wątpliwości za zrzeczenie się pod warunkiem, że ta osoba będzie dziedziczyć. 

Umowa dożywocia 

Jednak nie w każdej rodzinie udaje się dojść do porozumienia w zakresie spraw majątkowy i nie zawsze jest możliwe podpisanie za życia spadkodawcy umowy zrzeczenia się dziedziczenia. Często się zdarza, iż tylko jedno dziecko opiekuje się rodzicami, a potencjalny spadkodawca chce wyróżnić to dziecko w ramach wdzięczności, pomijając pozostałe dzieci. W takiej sytuacji najkorzystniejszym rozwiązaniem jest zawarcie umowy dożywocia. Zgodnie z art. 908 Kodeksu cywilnego jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie, powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.  

W tym miejscu należy zadać pytanie dlaczego warto zawrzeć umowę dożywocia, a nie umowę  darowizny. Dlatego, że zgodnie z przepisami prawa osoba obdarowana przez spadkodawcę będzie zobowiązana do wypłaty zachowku. Obdarowanie polega na nieodpłatnym przekazaniu części swojego majątku. Tymczasem umowa dożywocia nie jest umową nieodpłatną. Przekazanie własności nieruchomości następuje w zamian za dożywotnie utrzymanie dla osoby przekazującej nieruchomość. 

 

Upływ okresu 10 lat od dnia zawarcia umowy darowizny do dnia daty otwarcia spadku  

Zasadą jest, że przy ustalaniu prawa do zachowku dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę. Od tej zasady istnieją wyjątki, a mianowicie nie dolicza się do spadku następujących darowizn: 

  1. drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych;
  2. darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku (data śmierci spadkodawcy) na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, co należy rozumieć następująco:

A zatem  jeśli darowizna została dokonana na rzecz osoby nie będącej spadkobiercą lub uprawnionej do zachowku w ciągu dziesięciu lat licząc wstecz od chwili śmierci spadkodawcy, podlega doliczeniu do spadku np. darowizna dokonana na rzecz konkubiny 15 lat licząc wstecz od chwili śmierci darczyńcy nie podlega zaliczeniu do masy spadkowej.  Jednak na upływ tego terminu może powołać się tylko osoba niebędąca spadkobiercą. 

Natomiast darowizny uczynione na rzecz spadkobierców oraz osób uprawnionych do zachowku są doliczane do spadku bez względu na czas ich dokonania, np. darowizna na rzecz córki dokonana 20 lat licząc wstecz od chwili śmierci darczyńcy podlega zaliczeniu do masy spadkowej. 

 

Wydziedziczenie 

Kolejnym sposobem pozwalający na uniknięcie konieczności zapłaty zachowku jest wydziedziczenie. Wydziedziczyć uprawnionego do zachowku może tylko spadkodawca w treści sporządzonego przez siebie testamentu. Dla skuteczności wydziedziczenia zachowanie spadkobiercy musi spełniać  jednak określone warunki, a nadto przyczyna wydziedziczenia musi być wskazana w testamencie. Zgodnie z art. 1008 kodeksu cywilnego Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku: 

  • wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, 
  • dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, 
  • uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. 

Jednak wskazane rozwiązanie nie jest pozbawione wad, gdyż wydziedziczenie spadkobiercy w pewnych warunkach spowoduje, że uprawnienie do zachowku przejdzie na jego dzieci. 

 

Niegodność dziedziczenia  

Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Prawo spadkowe ustanawia zamknięty krąg okoliczności uzasadniających pozbawienie spadkobiercy jakichkolwiek praw do spadku. I tak zgodnie z art. 928. § 1. Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli: 

  • dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy 
  • podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności, 
  • umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. 

 

Dopuszczenie się przez spadkobiercę co najmniej jednego z wymienionych  zachowań daje podstawę do uznania go przez sąd za niegodnego. Należy jednak pamiętać, że uznanie o niegodności dziedziczenia jest instytucją fakultatywną. Zatem sąd po zbadaniu wszystkich okoliczności w danym przypadku może, lecz nie musi, stwierdzić, że spadkobierca jest niegodny dziedziczenia. 

Przedawnienie  

O zachowek można starać się w ściśle określonym terminie – po jego upływie nie będzie możliwe skuteczne dochodzenie zapłaty nawet przed sądem. Termin przedawnienia roszczenia o zapłatę zachowku wynosi 5 lat. Są dwa sposoby liczenia początku tego terminu, w zależności od tego, czy spadkodawca sporządził testament, czy nie tj. od otwarcia spadku (czyli od śmierci spadkodawcy) lub ogłoszenie testamentu. Należy jednak, mieć na uwadze fakt, iż przedawnienie nie działa automatycznie, aby sąd uwzględnił zarzut przedawnienia, musi on zostać podniesiony.  

Zasady współżycia społecznego 

Zgodnie z utrwalonym już w orzecznictwie poglądem w pewnych szczególnych i wyjątkowych sytuacjach dopuszczalne jest obniżenie należnego zachowku na podstawie zasad współżycia społecznego.  Zgodnie z treścią art. 5 kodeksu cywilnego nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno – gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. 

Natomiast 22 maja 2023 r. weszły w życie przepisy ustawy o fundacji rodzinnej, które zmieniły m.in. zasady dotyczące zachowku. Nowe przepisy wprowadziły możliwość zrzeczenia się zachowku, rozłożenia na raty, odroczenia terminu płatności i obniżenia wysokości zachowku. Wprowadzony art. 9971 kodeksu cywilnego stanowi, iż obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać: 

  • odroczenia terminu jego płatności, 
  • rozłożenia go na raty, 
  • a w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenia,  

przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku. 

W przypadku rozłożenia na raty roszczenia z tytułu zachowku terminy ich uiszczenia nie mogą przekraczać łącznie pięciu lat. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć termin. Zmieniony termin nie może być dłuższy niż dziesięć lat.  

Jak widać istnieje wiele sposób uniknięcia zapłaty zachowku, natomiast ciężko wskazać, który jest najskuteczniejszy, bowiem wszystko zależy od okoliczności danej sprawy. 

Nie ma także jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, co jest lepsze – testament czy dziedziczenie ustawowe, ponieważ zależy to od indywidualnych okoliczności i preferencji osoby, która sporządza testament. Testament daje osobie większą swobodę i kontrolę nad sposobem dziedziczenia jej majątku po śmierci. Osoba ta może określić w testamencie, kto ma dziedziczyć po niej i w jakich proporcjach. Z drugiej strony, dziedziczenie ustawowe zapewnia pewne minimum ochrony dla bliskich osób zmarłego. W przypadku braku testamentu lub gdy przewidziane w testamencie dziedziczenie nie ma zastosowania, dziedziczenie ustawowe określa hierarchię dziedziczenia i udziały poszczególnych spadkobierców. Ostatecznie, decyzja co jest lepsze – testament czy dziedziczenie ustawowe, zależy od indywidualnych potrzeb i okoliczności. 

 

 

Poradnik zwiera przede wszystkim praktyczne informacje, opatrzone wieloma życiowymi przykładami, a także wzorami i wskazówkami właściwego działania. 

Z tego poradnika dowiesz się: 

  • jak przebiega dziedziczenie ustawowe, 
  • jak sporządzić testament i jakie są jego rodzaje, 
  • czym jest zachowek, 
  • jak uzyskać zachowek, 
  • czy można pozbawić prawa do zachowku, 
  • czym jest niegodność dziedziczenia, 
  • czy można zrzec się dziedziczenia, 
  • czym jest umowa dożywocia,  
  • jak bezpiecznie zawrzeć umowę dożywocia, 
  • jakie występują terminy przedawnienia,