Zachowek
Zanim zostanie udzielona odpowiedź na pytanie jak najskuteczniej pozbawić prawa do zachowku, na początek wyjaśnię czym jest zachowek. Zachowek to pewnego rodzaju rekompensata i forma ochrony interesów majątkowych najbliższych członków rodziny, którzy nie zostali uwzględnieni w testamencie. I tak, jeśli osoba została pominięta w testamencie bliskiego krewnego, może domagać się rekompensaty zwanej zachowkiem, wówczas gdy udział w spadku by jej przysługiwał gdyby testament nie został sporządzony i majątek po zmarłym byłby podzielony według zasad tak zwanego dziedziczenia ustawowego.
Spadkodawca samodzielnie rozporządza swoją wolą w testamencie według własnego uznania oraz własnej woli. Jednak spadkodawca powinien pamiętać, aby uwzględnić w testamencie osoby uprawnione do zachowku. Jeśli by ich nie uwzględnił, to i tak będą uprawnione do tego, aby otrzymać należne im pieniądze. Bowiem posiadają uprawnienie dochodzenia swoich roszczeń bezpośrednio od spadkobierców. Dotyczy to również sytuacji gdy uprawniony do zachowku otrzyma mniej, niż przysługuje mu z mocy prawa.
Przepis art. 991 Kodeksu cywilnego wyraźnie wskazuje krąg osób uprawnionych do zachowku tj.:
- zstępny spadkodawcy (dziecko, wnuk, prawnuk itd.),
- małżonek spadkodawcy,
- rodzice spadkodawcy,
pod warunkiem, że byliby powołani do dziedziczenia na mocy przepisów ustawy.
Wysokość zachowku, z reguły jest to połowa wartości udziału jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, gdyby nie został pominięty w spadku.
Jak zawsze od każdej reguły są wyjątki. I tak odstępstwo od reguły dotyczy małoletnich zstępnych oraz osób trwale niezdolnych do pracy. W ich przypadku wysokość zachowku wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego.
Poniżej przedstawię kilka sposobów zmierzających do pozbawienia prawa do zachowku.
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia
Pierwszym sposobem uniknięcia wszelkich problemów związanych z zachowkiem jest zawarcie pomiędzy przyszłym spadkodawcą a przyszłym spadkobiercą umowy zrzeczenia się dziedziczenia. Wówczas potencjalny spadkobierca – np. jedno z dzieci – godzi się, że majątek rodzica zostanie przekazany drugiemu z rodzeństwa. Jest to dobre rozwiązanie gdy pomiędzy potencjalnym spadkodawcą, a potencjalnymi spadkobiercami są bardzo dobre relacje rodzinne i wszyscy zainteresowani dokonali w tym zakresie wewnętrznych ustaleń miedzy sobą. Należy pamiętać, iż skutki umowy zrzeczenia dotyczą nie tylko osoby podpisującej tą umowę, ale również (o ile umowa nie stanowi inaczej) zstępnych, czyli jej dzieci i wnuków.
W tym miejscu należy wskazać, iż 22 maja 2023 r. weszły w życie przepisy ustawy o fundacji rodzinnej, które zmieniły m.in. zasady dotyczące zachowku. Nowe przepisy wprost wskazują na możliwość zawarcia umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku. Zgodnie z art. 1048 § 2 i 3 kodeksu cywilnego zrzeczenie się dziedziczenia może być ograniczone do zrzeczenia się tylko prawa do zachowku w całości lub w części. Zrzeczenia się dziedziczenia na korzyść innej osoby uważa się w razie wątpliwości za zrzeczenie się pod warunkiem, że ta osoba będzie dziedziczyć.
Umowa dożywocia
Jednak nie w każdej rodzinie udaje się dojść do porozumienia w zakresie spraw majątkowy i nie zawsze jest możliwe podpisanie za życia spadkodawcy umowy zrzeczenia się dziedziczenia. Często się zdarza, iż tylko jedno dziecko opiekuje się rodzicami, a potencjalny spadkodawca chce wyróżnić to dziecko w ramach wdzięczności, pomijając pozostałe dzieci. W takiej sytuacji najkorzystniejszym rozwiązaniem jest zawarcie umowy dożywocia. Zgodnie z art. 908 Kodeksu cywilnego jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie, powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.
W tym miejscu należy zadać pytanie dlaczego warto zawrzeć umowę dożywocia, a nie umowę darowizny. Dlatego, że zgodnie z przepisami prawa osoba obdarowana przez spadkodawcę będzie zobowiązana do wypłaty zachowku. Obdarowanie polega na nieodpłatnym przekazaniu części swojego majątku. Tymczasem umowa dożywocia nie jest umową nieodpłatną. Przekazanie własności nieruchomości następuje w zamian za dożywotnie utrzymanie dla osoby przekazującej nieruchomość.
Upływ okresu 10 lat od dnia zawarcia umowy darowizny do dnia daty otwarcia spadku
Jeśli darowizna, będąca podstawą żądania zachowku, została dokonana na więcej niż 10 lat przed śmiercią spadkodawcy, nie trzeba płacić od niej zachowku. Jednak na upływ tego terminu może powołać się tylko osoba niebędąca spadkobiercą.
Wydziedziczenie
Kolejnym sposobem pozwalający na uniknięcie konieczności zapłaty zachowku jest wydziedziczenie. Wydziedziczyć uprawnionego do zachowku może tylko spadkodawca w treści sporządzonego przez siebie testamentu. Dla skuteczności wydziedziczenia zachowanie spadkobiercy musi spełniać jednak określone warunki, a nadto przyczyna wydziedziczenia musi być wskazana w testamencie. Zgodnie z art. 1008 kodeksu cywilnego Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych
Jednak wskazane rozwiązanie nie jest pozbawione wad, gdyż wydziedziczenie spadkobiercy w pewnych warunkach spowoduje, że uprawnienie do zachowku przejdzie na jego dzieci.
Niegodność dziedziczenia
Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Prawo spadkowe ustanawia zamknięty krąg okoliczności uzasadniających pozbawienie spadkobiercy jakichkolwiek praw do spadku. I tak zgodnie z art. 928. § 1. Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
- podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
- umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Dopuszczenie się przez spadkobiercę co najmniej jednego z wymienionych zachowań daje podstawę do uznania go przez sąd za niegodnego. Należy jednak pamiętać, że uznanie o niegodności dziedziczenia jest instytucją fakultatywną. Zatem sąd po zbadaniu wszystkich okoliczności w danym przypadku może, lecz nie musi, stwierdzić, że spadkobierca jest niegodny dziedziczenia.
Przedawnienie
O zachowek można starać się w ściśle określonym terminie – po jego upływie nie będzie możliwe skuteczne dochodzenie zapłaty nawet przed sądem. Termin przedawnienia roszczenia o zapłatę zachowku wynosi 5 lat. Są dwa sposoby liczenia początku tego terminu, w zależności od tego, czy spadkodawca sporządził testament, czy nie tj. od otwarcia spadku (czyli od śmierci spadkodawcy) lub ogłoszenie testamentu. Należy jednak, mieć na uwadze fakt, iż przedawnienie nie działa automatycznie, aby sąd uwzględnił zarzut przedawnienia, musi on zostać podniesiony.
Zasady współżycia społecznego
Zgodnie z utrwalonym już w orzecznictwie poglądem w pewnych szczególnych i wyjątkowych sytuacjach dopuszczalne jest obniżenie należnego zachowku na podstawie zasad współżycia społecznego. Zgodnie z treścią art. 5 kodeksu cywilnego nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno – gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego.
Natomiast 22 maja 2023 r. weszły w życie przepisy ustawy o fundacji rodzinnej, które zmieniły m.in. zasady dotyczące zachowku. Nowe przepisy wprowadziły możliwość zrzeczenia się zachowku, rozłożenia na raty, odroczenia terminu płatności i obniżenia wysokości zachowku. Wprowadzony art. 9971 kodeksu cywilnego stanowi, iż obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać:
- odroczenia terminu jego płatności,
- rozłożenia go na raty,
- a w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenia,
przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku.
W przypadku rozłożenia na raty roszczenia z tytułu zachowku terminy ich uiszczenia nie mogą przekraczać łącznie pięciu lat. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć termin. Zmieniony termin nie może być dłuższy niż dziesięć lat.
Jak widać istnieje wiele sposób uniknięcia zapłaty zachowku, natomiast ciężko wskazać, który jest najskuteczniejszy, bowiem wszystko zależy od okoliczności danej sprawy.
Autor: r. pr. Natalia Gagat
