Unikanie przez dłużników zapłaty zaległych zobowiązań poprzez pozorne wyzbywanie się majątku tj. potocznie zwane „przepisywanie” wartościowych składników majątku (np. domów) na żonę, dzieci, rodzeństwo itp. nie zapewnia ochrony przed egzekucją, wierzyciel takiego nieuczciwego dłużnika ma w dalszym ciągu możliwość odzyskania swojej należności. Dzieje się tak dlatego, że to „przepisywanie” jest bardzo często fikcyjne i jego jedynym celem jest uniknięcie ryzyka skierowania przez wierzyciela egzekucji komorniczej do określonych składników majątku dłużnika, np. właśnie takiego przepisanego domu. Właśnie w takich sytuacjach z pomocą przychodzi instytucja skargi paulińskiej.
Skarga pauliańska jest rodzajem powództwa, z którego skorzystanie będzie się zawsze wiązało z koniecznością złożenia sprawy w sądzie. Celem skargi pauliańskiej jest uznanie przez sąd określonej czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela. Pozytywny wyrok w sprawie, zapewnia wierzycielowi możliwość prowadzenia egzekucji komorniczej z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela wyszły z majątku dłużnika (np. w wyniku przepisania domu na żonę lub dziecko) albo do niego nie weszły (np. poprzez odrzucenie spadku i umożliwienie wzbogacenia się innym osobom, zwykle dzieciom, czy poprzez udzielenie komuś pożyczki i niedomaganie się jej zwrotu).
Pamiętać należy, iż czynności prawna wykonana przez dłużnika w celu pozbawienia wierzyciela możliwości zaspokojenia się zostaje uznana za bezskuteczną tylko wobec tego wierzyciela, ale nie jest ona jednak uznana za nieważną, bowiem zachowuje pełną moc w stosunku do innych osób niż wierzyciel.
Aby poszukiwać ochrony na gruncie przepisów prawnych o skardze pauliańskiej, wierzycielowi musi przysługiwać zaskarżalna wierzytelność pieniężna. Wierzytelność ta powinna istnieć w chwili dokonywania zaskarżonej skargą paulińską czynności prawnej, a także w chwili wytoczenia powództwa oraz w chwili wyrokowania.
Dodatkowo żeby wystąpienie z powództwem było skuteczne trzeba spełnić kilka warunków, po pierwsze wierzyciel musi wykazać , iż
1) dłużnik dokonał czynności prawnej (np. darował swoją nieruchomość np. dzieciom),
2) czynność prawna dokonana przez dłużnika doprowadziła do pokrzywdzenia wierzyciela, gdyż dłużnik stał się niewypłacalny (albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności),
3) osoba trzecia uzyskała na skutek tej czynności korzyść majątkową,
4) dłużnik był świadomy swojego działania, doskonale wiedział, że takim sposobem szkodzi wierzycielowi,
5) osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową, wiedziała (lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć) o tym, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia swojego wierzyciela.
Istotne jest iż wszystkie te przesłanki te muszą zostać spełnione łącznie, brak spełniania jednej z nich uczyni powództwo bezskutecznym.
Skargą pauliańską można zakwestionować w zasadzie każdą czynność prawną podjętą przez nierzetelnego dłużnika – każdą zawartą umowę, czy ugodę, w tym także czynności dokonywane przez dłużnika w trakcie postępowań sądowych (zawarcie ugody przed sądem, uznanie powództwa, cofnięcie powództwa, itp.). Zakres zastosowania tej instytucji jest zatem bardzo szeroki.
Pamiętać oczywiście należy, iż dochodzenie roszczeń jest zawsze ograniczone czasem, dlatego też pokrzywdzony przez dłużnika wierzyciel może wystąpić ze skargą pauliańską w ciągu pięciu lat od chwili dokonania przez dłużnika kwestionowanej czynności. Czyli, jeśli wierzyciel zamierza wykazać bezskuteczność umowy darowizny, którą dłużnik wyzbył się jakiegoś wartościowego składnika swojego majątku, to w terminie pięciu lat od chwili zawarcia przez dłużnika tej umowy powinien złożyć pozew.
Sądem właściwym dla rozpoznania sprawy, będzie sąd miejsca zamieszkania pozwanego. Pozwanym natomiast jest nie dłużnik, który wyzbył się majątku, lecz osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową na skutek czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela. Wartość przedmiotu sporu wyznacza wartość wierzytelności przysługującej wierzycielowi a nie wartość zbytego przedmiotu. Przy określaniu treści żądania należy domagać się uznania czynności za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela. Nie można żądać unieważnienia umowy czy też ustalenia bezskuteczności czynności prawnej, ponadto należy zawsze wskazać, w stosunku do kogo bezskuteczność ma zostać uznana. Nieprawidłowe określenie żądania skutkować będzie oddaleniem powództwa.
Czynność prawną, której domagamy się uznania za bezskuteczną powinna być dokładnie określona poprzez wskazanie jej rodzaju, istotnej treści czynności, stron czynności, daty jej dokonania oraz formy, jeżeli czynność prawna dokonywana była przed notariuszem należy podać jego imię i nazwisko, nazwę kancelarii, repertorium. W uzasadnieniu pozwu należy udowodnić wymienione na początku artykułu przesłanki. Bardzo istotną kwestią, którą warto zawrzeć w formułowanym pozwie jest wniosek o udzielenie zabezpieczenia np. w postaci zakazu zbycia rzeczy. W przypadku gdy przedmiot stanowią nieruchomości, należy złożyć wniosek do sądu wieczystoksięgowego o dokonanie wpisu w księdze wieczystej, dotyczącego zakazu zbywania i obciążania nieruchomości.
Po uzyskaniu prawomocnego orzeczenia uwzględniającego skargę, należy podjąć kroki mające na celu wszczęcie postępowania egzekucyjnego. Wniosek egzekucyjny kierowany jest przeciwko dłużnikowi (nie osobie trzeciej) na podstawie tytułu wykonawczego uzyskanego przeciwko niemu, ale do wniosku powinien być załączony wyrok uzyskany na skutek wniesienia skargi pauliańskiej oraz wskazany składnik majątku, z którego ma zostać przeprowadzona egzekucja. Skutkiem tych działań będzie przeprowadzenie postępowania przez komornika w taki sposób, jak gdyby przedmiot ten nigdy nie wyszedł z majątku dłużnika.
radca prawny Magdalena Kraczek-Kuryło
