Pracą w szczególnych warunkach jest praca o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub praca wymagająca wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia, np.: praca pod ziemią, przy przetwórstwie azbestu, produkcji ołowiu i kadmu, praca ratowników w Górskim Ochotniczym Pogotowiu Ratunkowym, itd. Pracą w szczególnym charakterze jest m.in. praca pracowników organów administracji celnej oraz organów kontroli państwowej, praca dziennikarzy, artystów, nauczycieli, czy żołnierzy zawodowych. To, czy zatrudnienie danej osoby (pracownika) jest pracą w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze potwierdza pracodawca, dokonując odpowiedniego wpisu w wydawanym świadectwie pracy.
Ustalenie, czy osoba wykonywała pracę w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze jest niezwykle istotne, albowiem (po spełnieniu określonych przesłanek), taka osoba będzie mogła się starać o jedno z 3 świadczeń z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, a to w przedmiocie uzyskania:
- tzw. wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze (lub);
- emerytury pomostowej (lub);
- rekompensaty.
Ad. 1
Odnośnie tzw. wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze, to na wstępie należy odwołać się do treści Rozdziału 2 – „Wiek emerytalny” w § 4.1. Rozporządzenia z dnia 07 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, z którego to § 4.1. w/w rozporządzenia można wyczytać, iż: „pracownik, który wykonywał prace w szczególnych warunkach, wymienione w wykazie A, nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki:
- osiągnął wiek emerytalny wynoszący: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn;
- wiek emerytalny osiągnął w czasie zatrudnienia lub w ciągu 5 lat od ustania zatrudnienia;
- ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach”.
Powyższy akt prawny jest więc podstawowym dokumentem (choć nie jedynym – występują bowiem i inne akty prawne wykonawcze, tj. zarządzenia poszczególnych ministrów), który traktuje odnośnie pracy w warunkach szczególnych, jednocześnie wskazując nazwy dokładnych stanowisk pracy, które ustawodawca uznał jako stanowiska związane z wykonywaniem pracy w warunkach szczególnych, a których wykonywanie będzie z kolei wiązało się z możliwością skorzystania z konkretnego świadczenia z ZUS.
Ad. 2
Co do uzyskania tzw. emerytury pomostowej, to z kolei należy mieć na uwadze, że zgodnie z treścią art. 4 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, prawo do emerytury pomostowej, z uwzględnieniem art. 5–12, przysługuje pracownikowi, który spełnia łącznie następujące warunki:
- urodził się po dniu 31 grudnia 1948 r.;
- ma okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszący co najmniej 15 lat;
- osiągnął wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn;
- ma okres składkowy i nieskładkowy, ustalony na zasadach określonych w art. 5– 9 i art. 11 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn;
- przed dniem 1 stycznia 1999 r. wykonywał prace w szczególnych warunkach lub prace w szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy lub art. 32 i art. 33 ustawy o emeryturach i rentach z FUS;
- po dniu 31 grudnia 2008 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3”.
Ad. 3
I wreszcie, odnośnie przyznania rekompensaty za pracę w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze, to należy wskazać, iż zgodnie z art. 21 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, „rekompensata przysługuje ubezpieczonemu, jeżeli ma okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wynoszący co najmniej 15 lat, (przy czym), rekompensata nie przysługuje osobie, która nabyła prawo do emerytury na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS”.
W tym miejscu trzeba jednoznacznie wskazać, iż pojęcie „rekompensata”, mając na uwadze treść art. 2 pkt 5 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, oznaczać będzie odszkodowanie za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze dla osób, które nie nabędą prawa do emerytury pomostowej.
To, które świadczenie powinno być przyznane pracownikowi, ustala już bezpośrednio organ rentowy po złożeniu stosownego wniosku (na urzędowym formularzu) przez samego pracownika, który musi spełnić jedne z w/w przesłanek, aby konkretne świadczenie otrzymać.
W przedmiotowej tematyce, pojawia się jednak problem, iż stosunkowo często pracodawcy, wystawiając świadectwa pracy, dokonują błędnych oznaczeń stanowisk pracy, bądź konkretne stanowiska pracy błędnie kwalifikują (niezgodnie z wykazem zawartym w w/w akcie prawnym), a co finalnie powoduje, iż organ rentowy wydaje decyzję odmowną odnośnie przyznania konkretnego świadczenia związanego z wykonywaniem pracy w tzw. warunkach szczególnych, albowiem nie uwzględnia określonej ilości lat pracy jako pracy w tzw. warunkach szczególnych – wtedy należy złożyć odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych!
Otóż, jak zgodnie podnosi się w judykaturze „(…) skoro zatem prawo do emerytury w wieku niższym od powszechnego z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest ściśle związane z szybszą utratą zdolności do zarobkowania w uwagi na szczególne warunki lub szczególny charakter pracy, to decydujące znaczenie w przedmiotowej sprawie winny mieć narażające na szkodliwe dla zdrowia warunki pracy ubezpieczonego (…)” (vide: wyrok SA w Gdańsku, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku, sygn. akt: III AUa 1842/14), przy czym „(…) na ogół sama treść świadectwa wykonywania pracy w szczególnych warunkach jest niewystarczająca (nie przesądza) na etapie sądowego postępowania odwoławczego dla stwierdzenia czy dana praca była faktycznie pracą w szczególnych warunkach. Wymaga ono weryfikacji i oparcia w kontekście posiadanej przez zakład pracy dokumentacji z akt osobowych pracodawcy oraz w razie możliwości przy pomocy zeznań świadków i ubezpieczonego. Należy jednak pamiętać, że dla oceny, czy pracownik pracował w szczególnych warunkach, nie ma istotnego znaczenia nazwa zajmowanego przez niego stanowiska, tylko rodzaj powierzonej mu pracy – rzeczywiście wykonywanych zadań pracowniczych i ich szkodliwy wpływ na zdrowie psychofizyczne pracownika (…)” (vide: wyrok SA w Białymstoku, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 5 grudnia 2013 r., sygn. akt: III AUa 657/13).
Nie można oczywiście tracić także z pola widzenia faktu, że praca w warunkach szczególnych (oprócz kryterium czasowego, tj. ilość lat pracy) ma być przede wszystkim wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy – „(…) praca w szczególnych warunkach to praca wykonywana stale (codziennie) i w pełnym wymiarze czasu pracy (przez 8 godzin dziennie, jeżeli pracownika obowiązuje taki wymiar czasu pracy) w warunkach pozwalających na uznanie jej za jeden z rodzajów pracy wymienionych w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 07 lutego 1983 r. (vide: wyroki SN: z dnia 14 września 2007 r., sygn. akt: III UK 27/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 325, z dnia 19 września 2007 r., sygn. akt: III UK 38/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 329).
Podsumowując, w zw. z wykonywaniem pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze pracownik ma wiele uprawnień, jednakże w przypadku gdy organ rentowy nie zakwalifikuje danego okresu pracy jako pracy w tzw. warunkach szczególnych ze względów formalnych (np. wadliwa treść świadectwa pracy), należy koniecznie złożyć odwołanie od takiej decyzji odmownej ZUS, albowiem może wystąpić dość duże prawdopodobieństwo, iż dopiero sąd pracy i ubezpieczeń społecznych, taki okres pracownikowi uzna (po przeprowadzeniu stosownego postępowania dowodowego), co finalnie może przełożyć się na uzyskanie konkretnego świadczenia z ZUS.
Autor: Adw. Patryk Bisikiewicz