Dziedziczenie ustawowe jest formą dziedziczenia, która ma miejsce, jeśli spadkodawca nie pozostawił testamentu. W polskim porządku prawnym możliwe jest dziedziczenie na podstawie ustawy bądź na podstawie testamentu. Do pierwszej sytuacji dochodzi najczęściej, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu. Może się jednak okazać, że dziedziczenie ustawowe będzie miało również miejsce, jeśli testament okaże się nieważny lub wszyscy powołani do dziedziczenia odrzucą spadek bądź nie będą mogli dziedziczyć. Powyższe może odnosić się do całości lub do części spadku. Przyjmuje się, że istnieje pierwszeństwo dziedziczenia testamentowego, a zatem jeśli spadkodawca określił porządek dziedziczenia po sobie w testamencie, to dziedziczenie po nim odbywa się właśnie na jego podstawie.
Kolejność dziedziczenia jest jasno określona w kodeksie cywilnym. W przypadku dziedziczenia ustawowego w pierwszej kolejności do spadku są powołane dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych, jednak małżonek jest dodatkowo chroniony – część, która mu przypadnie, nie może być mniejsza niż 25% całości spadku. Jeśli dziecko nie dożyło otwarcia spadku, to odpowiedni udział przypadnie jego dzieciom bądź dalszym zstępnym (np. wnukom). Dziecko przysposobione, czyli adoptowane, dziedziczy tak, jakby było dzieckiem biologicznym. Nie dziedziczy natomiast po swoich biologicznych rodzicach, którzy musieli zrzec się praw do niego, aby mogło zostać adoptowane.
Jeśli spadkodawca nie miał dzieci ani dalszych zstępnych, to do spadku są powołani jego małżonek i rodzice. W takiej sytuacji udział przypadający rodzicom wynosi 25% całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy wynosi połowę spadku.
Gdy spadkodawca nie miał dzieci, dalszych zstępnych ani małżonka, cały spadek przypadnie jego rodzicom po równo. W razie niedoczekania przez rodzica otwarcia spadku udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w równych częściach. Możliwe jest również wstąpienie dzieci i dalszych zstępnych brata i siostry spadkodawcy, którzy nie dożyli otwarcia spadku, na ich miejsce. Dziedziczenie przez rodzeństwo i dalszych krewnych może mieć więc miejsce na stosunkowo wczesnym etapie.
W braku małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwa oraz dzieci rodzeństwa spadkodawcy dziedziczyć będą dziadkowie. Przypadający im udział w całości spadku wynosi po 50%. Jeśli któryś z dziadków nie dożyje otwarcia spadku, to jego część przypadnie jego zstępnym. Porządek dziedziczenia może więc uwzględniać również wujów, stryjów i ciotki spadkodawcy.
Jeśli spadkodawca nie pozostawił małżonka ani krewnych wskazanych powyżej, to dziedziczyć po nim może pasierb (dziecko małżonka pochodzące z innego związku). Nie ma jednak możliwości, aby udział pasierba przejęli jego zstępni.
Jeśli spadkodawca nie miał małżonka, dzieci małżonka, rodzeństwa, rodziców ani innych krewnych, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeśli miejsca zamieszkania nie da się ustalić albo znajdowało się ono za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.
W razie śmierci małżonka po wystąpieniu przez niego z wnioskiem o rozwód lub separację z winy małżonka pozostałego przy życiu, jeśli sąd uzna, że żądanie to było uzasadnione, małżonek pozostały przy życiu jest wyłączony z dziedziczenia. Następuje to na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia wraz z małżonkiem. Termin na wystąpienie z żądaniem wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż jeden rok od otwarcia spadku.
Zarówno odrzucenie spadku, jak i zrzeczenie się dziedziczenia, skutkuje odsunięciem od dziedziczenia. Odrzucenia spadku można dokonać po śmierci spadkodawcy, natomiast zrzeczenie się dziedziczenia ma miejsce za jego życia. Odrzucenie spadku nie pozbawia dzieci i wnuków osoby odrzucającej prawa otrzymania spadku. W drugim przypadku osoby te są wyłączone od dziedziczenia, jeśli strony nie postanowią inaczej. Umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia można odwołać. W przypadku odrzucenia spadku oświadczenie nie może zostać cofnięte.
Autor: mec. Dariusz Myk
