Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku zapewnia wolność prasy i innych mediów oraz gwarantuje każdemu wolność wyrażania swych poglądów, wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Wolności te nie mają jednak charakteru bezwzględnego i podlegają ograniczeniom. Ważnym ograniczeniem swobody dziennikarskiej jest obowiązek poszanowania dóbr osobistych osób fizycznych i prawnych, między innymi wizerunku.
Wizerunek jest jednym z dóbr osobistych wymienionych w art. 23 Kodeksu Cywilnego, gdzie zawarto przykładowe wyliczenie tych dóbr. Dobra osobiste przedstawiają dla człowieka wartości niemajątkowe, psychiczne. Wizerunek chroniony jest także m. in. na podstawie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy Prawo Prasowe.
Prezentowanie wizerunków różnych osób, także tych nie znanych powszechnie jest ważnym elementem działalności mediów, zwłaszcza poprzez film lub fotografię. Wizerunek może pełnić w mediach różnorakie role. W przypadku osób nie będących osobami powszechnie znanymi, najczęściej będzie to funkcja informacyjna, jest związany z informacją lub jest jej częścią. Rzadziej taki wizerunek będzie wykorzystywany na przykład w działalności reklamowej, gdzie reklamodawcom zależy bardziej na wizerunku osób znanych, np. sportowców, aktorów.
Wizerunek człowieka kojarzony jest najczęściej z wyglądem zewnętrznym człowieka, z cechami fizycznymi danego człowieka, a najczęściej z jego twarzą. Człowieka indywidualizują nie tylko cechy anatomiczne, ale też cechy przydane, jak na przykład fryzura, makijaż czy ubiór, czyli ogół zewnętrznych cech, które w oczach publiczności charakteryzują daną osobę. Zdaniem niektórych na wizerunek składa się również głos określonej osoby, a konkretnie jego barwa, brzmienie, wysokość, a nawet sposób mówienia i używane przez daną osobę charakterystyczne odezwania i zwroty.
Każdy człowiek ma własny wizerunek i w związku z tym prawo do wizerunku nie jest skuteczne wobec osób bardzo podobnych, które rozpowszechniają własny wizerunek, regułę tę stosuje się również do sobowtórów lub bliźniaków. Podmiotem prawa do wizerunku jest osoba fizyczna, nie wchodzi w rachubę przyznanie prawa do wizerunku osobie prawnej. Omawiane prawo przysługuje tylko osobie rzeczywistej, gdyż na gruncie polskiego prawa trudno byłoby przyznać prawa osobiste postaci fikcyjnej.
Z naruszeniem dobra osobistego jakim jest wizerunek mamy do czynienia tylko wtedy, gdy odbiorca rozpoznaje wizerunek osoby, a więc potrafi ją zidentyfikować, tylko wtedy wchodzi w grę ochrona wizerunku. Zaznaczyć należy, że wystarcza tutaj jedynie hipotetyczna możliwość rozpoznania i to nie przez wszystkich, lecz przez określoną grupę osób. Może to być rodzina, współpracownicy, znajomi, współlokatorzy, sąsiedzi, itp. W identyfikacji pomocne mogą być informacje zawarte w tekście towarzyszącym rozpowszechnianemu wizerunkowi. Rozpoznawalność nie musi być utożsamiana z podaniem dokładnych danych identyfikujących osobę, wystarczy kojarzenie z określoną osobą, nawet jeśli nie będziemy w stanie podać jej imienia i nazwiska. Przedmiotem ochrony jest wizerunek nie tylko osoby dorosłej, ale także wizerunek dziecka.
Do stwierdzenia naruszenia prawa do wizerunku wystarczy, że niektóre tylko osoby rozpoznają postać widniejącą na fotografii. Jako przykład można podać tutaj sytuację, w której Telewizja Polska przegrała proces wytoczony przez osobę niepełnosprawną, która domagała się zadośćuczynienia za bezprawne wykorzystanie jej wizerunku. W programie „Wiadomości” ukazała się zapowiedź emisji o biurze matrymonialnym dla niepełnosprawnych i trudnościach w znalezieniu przez nich partnera, zilustrowana zdjęciem powoda na wózku inwalidzkim, pozyskanym z innego programu. Istotny jest również fakt, że powód pozostawał w związku małżeńskim. Pozwani bronili się twierdząc, że na fotografii nie było widać twarzy powoda. Sąd orzekł jednak naruszenie prawa do wizerunku − powód mógł być bowiem nierozpoznawalny dla przeciętnych widzów, ale został rozpoznany w środowisku niepełnosprawnych.
Ochrony wizerunku dotyczy również art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 roku, zgodnie z którym rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie. Ustęp 2 pkt 2 omawianego artykułu stanowi ponadto, że zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.
Rozpowszechnianie wizerunku oznacza sytuację, w której stworzona zostaje możliwość zapoznania się z wizerunkiem bliżej nieokreślonemu, niezamkniętemu kręgowi osób, udostępnianie może odbywać się z użyciem nośnika materialnego bądź bez jego udziału. Udostępnienie to może się także odbywać przez umieszczenie wizerunku na ogólnie dostępnym serwerze w Internecie.
Zezwolenie na rozpowszechnianie wizerunku może być udzielone w formie dowolnej, jednak zgoda musi być wyraźna.
Zagadnienie eksploatacji wizerunku w środkach masowego przekazu poddane jest regulacji zawartej w ustawie Prawo Prasowe z 26 stycznia 1984 roku. Ustawa ta zakazuje w art. 13 publikowania w prasie danych osobowych i wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe, jak również danych osobowych i wizerunku świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba że osoby te wyrażą na to zgodę. Dodatkowo właściwy prokurator może zezwolić, ze względu na ważny interes społeczny, na ujawnienie danych osobowych i wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe. Przepis ten wzbudza duże kontrowersje, gdyż prokurator wydając zgodę na publikacje wizerunku, nie ma obowiązku uzasadniania swojej decyzji i jednocześnie wystarczy, by powołał się na bliżej niesprecyzowany „ważny interes społeczny”.
Treścią prawa do wizerunku jest ochrona przed ustaleniem wizerunku, który narusza spokój psychiczny człowieka, jest to ochrona przed konkretyzacją wizerunku. O naruszeniu prawa do wizerunku możemy mówić dopiero wtedy, gdy sprawca godzi w stan psychiczny człowieka, o którego wizerunek chodzi. Naruszanie wizerunku polega na jego utrwalaniu, przekształcaniu lub rozpowszechnianiu. Ochrona wizerunku ma charakter autonomiczny, ale w praktyce naruszenie tego prawa często wiąże się z naruszeniem innych dóbr osobistych, szczególnie prywatności. Na temat ten kilkukrotnie wypowiadały się sądy. Pierwszym przykładem była sytuacja, gdy reporter wykonał na balu sylwestrowym zdjęcie, na którym widnieje rozbawiona para. Wybuchł skandal ponieważ osoby te nie były parą, a ich oficjalni partnerzy myśleli, że przebywają one w tym czasie w innym miejscu. Wydawca gazety przegrał proces o ochronę dóbr osobistych, którymi w tym przypadku były prawo do wizerunku i cześć rozumiana jako dobra sława. W innej sprawie Sąd uznał, że publikacja zdjęcia wykonanego w klubie dla gejów jest niezgodna z prawem w sytuacji, gdy treść fotografii (para całujących się mężczyzn) i podpis wskazują, że dotyczy ona homoseksualistów. Orientacja seksualna stanowi dobro osobiste i chronioną sferę prywatności. W omawianym stanie faktycznym doszło więc do naruszenia prawa do wizerunku i sfery intymnej jaką jest orientacja seksualna.
Do naruszeń prawa do wizerunku dochodzi często także na gruncie art. 81 ust. 2 pkt 2 Prawa autorskiego, gdyż fakt że osoba przedstawiona na zdjęciu znajduje się w miejscu publicznym, nie powinien być automatycznie traktowany jako okoliczność legalizująca posłużenie się wizerunkiem. Ma to miejsce gdy zdjęcie służy celom innym niż informacyjny lub gdy sfotografowana osoba, mając ku temu istotne powody, dała wyraźnie do zrozumienia, że nie chciałaby widzieć swych zdjęć w prasie lub innych mediach.
W kwestii omawianego przepisu wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 10 lutego 2005 roku, który zwrócił uwagę, że zachowanie powoda w trakcie wycieczki po Polsce, podczas której filmowano jej przebieg, wyrażające się akceptacją zachowania ekipy filmowej (…), świadczy o zgodzie powoda na filmowanie również jego osoby jako kierowcy autokaru, którym poruszała się wycieczka. Zbyt daleko natomiast idzie zdaniem Sądu teza, że powód swym zachowaniem udzielił zgody na wykorzystanie jego wizerunku do reklamowania pozwanego (biura podróży); zgody nie można domniemywać. Publikacja wizerunku powoda nie miała charakteru bezprawnego ze względu na treść art. 81 ust. 2 pkt 2 Prawa autorskiego, gdyż wizerunek ten był jedynie szczegółem całości, elementem akcydentalnym o czym świadczy fakt, że po usunięciu fragmentu z wizerunkiem powoda film nie utracił swych walorów ani wymowy.
Warty uwagi jest również spór, w którym pozwanym była Telewizja Publiczna S. A. (TVP). Powód był wielokrotnie filmowany przy swym stanowisku pracy przy różnych okazjach, gdy w Programie II TVP zaczął ukazywać się emitowany co dwa tygodnie „Gospodarczy Przegląd Dwójki”, jego stałe fragmenty składały się z serii migawek ukazujących różne miejsca i sytuacje, między innymi powoda ze słuchawką w ręku. Fragment ten pojawiał się trzykrotnie w trakcie programu i powód uznał, że za systematycznie prezentowany swój wizerunek powinien otrzymywać wynagrodzenie. Innego zadania był Sąd I Instancji, który stwierdził, że: „wizerunek powoda ukazujący się na ekranie przez kilka sekund stanowi jeden z elementów obrazu pracy w banku. (…) Celem obrazu nie jest przedstawienie powoda, lecz miejsc, z którymi łączą się losy gospodarki”. Inaczej orzekł Sąd II Instancji, w wyroku którego czytamy że „jakkolwiek sfilmowanie powoda przy jego stanowisku pracy w banku (…) może być uznane jako szczegół funkcjonowania banku, to nie chodzi tu o jednorazową relację dziennikarską dotyczącą aktualnego wydarzenia w banku, lecz o materiał filmowy, który stanowić miał i stanowi czołówkę cyklicznie emitowanego programu, w której osoba powoda jest przedstawiona w sposób rozpoznawalny”. Na tego rodzaju wykorzystanie potrzebna jest zgoda.
Warto przytoczyć tu jeszcze orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Łodzi, który zajął stanowisko, że „jeżeli zdjęcie z publicznej imprezy, przedstawia nie tylko powoda, ale kilku mężczyzn, nie jest w dodatku zdjęciem pozowanym, lecz zrobionym w trakcie akcji ratowniczej, postać powoda stanowi jedynie szczegół ujętego na zdjęciu zdarzenia (…). Publikacja tego zdjęcia nie ma na celu rozpowszechniania wizerunku powoda, stąd strona pozwana nie miała obowiązku uzyskania od niego zezwolenia na publikację tego zdjęcia w celach reklamowych.
Kolejnym przykładem naruszenia prawa do wizerunku w orzecznictwie była sprawa rozstrzygnięta wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 20 lipca 2004 roku (I ACa 564/04). Powódka postawiła zarzut naruszenia jej dobra osobistego w postaci prawa do wizerunku przez wydawcę portalu internetowego, który zamieścił w nim, tzw. deep link, odsyłający do strony, na której znajdowało się zdjęcie powódki w stroju kąpielowym. Zdjęcie to zostało wykonane podczas sesji fotograficznej, odbywającej się w ramach castingu do reklamy. Powódka nie udzielała zgody na jego rozpowszechnianie ani też nie otrzymała zapłaty za pozowanie. Strona, na której zamieszczono zdjęcie była stroną erotyczną. Zdjęcie powódki zamieszczone zostało wraz ze zdjęciami innych kobiet. Sąd przypisał podmiotowi posługującemu się odesłaniem odpowiedzialność majątkową i nałożył obowiązek uiszczenia zadośćuczynienia za wyrządzoną krzywdę.
Dochodzenie prawa do wizerunku jest możliwe po spełnieniu dwóch przesłanek: naruszenia dobra osobistego i bezprawności działania sprawcy naruszenia. To na pozwanym (naruszającym) ciąży obowiązek wykazania, że jego działanie nie było bezprawne. Bezprawność działania wyłącza między innymi zgoda uprawnionego (art. 81 ust. 1 Prawa autorskiego). Istnienia zgody uprawnionego ani jej zakresu nie domniemywa się. Pozwany ma obowiązek wykazać, że uzyskał zgodę uprawnionego na rozpowszechnianie jego wizerunku w oznaczonych warunkach.
Konsekwencje naruszenia prawa do wizerunku określone są w art. 24 Kodeksu Cywilnego i art. 78 w zw. z art. 83 Prawa autorskiego. Zawarte tam są roszczenia niemajątkowe jak i majątkowe. Do pierwszej grupy należą zaniechanie rozpowszechniania wizerunku jeśli naruszenie prawa do wizerunku było bezprawne; dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, w szczególności złożenie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Roszczeniami majątkowymi są: zapłata odszkodowania; zapłata zadośćuczynienia na rzecz uprawnionego; zapłata określonej sumy pieniężnej na wskazany przez uprawnionego cel społeczny.
Autor: adw. Ireneusz Ulanowski
