Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, która co do
zasady może zostać uruchomiona w przypadku sporządzenia testamentu przez
spadkodawcę i przekazania majątku spadkowego osobom spoza grona bliskich
uprawnionych do dziedziczenia. Prawo do zachowku pozwala pominiętym spadkobiercom
ustawowym na ingerencję w wolę spadkodawcy już po jego śmierci i modyfikację
dokonanych przez niego rozporządzeń za życia.
Zachowek przy dziedziczeniu ustawowym należy się
zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do
spadku z ustawy (art. 991 § 1 KC). Wysokość zachowku wynosi połowę wartości
udziału, jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast
jeżeli zstępny uprawniony do zachowku jest osobą małoletnią albo uprawniony
jest trwale niezdolny do pracy, wysokość ta wynosi dwie trzecie wartości tego
udziału.
Roszczenie o zachowek przy dziedziczeniu ustawowym nie
może być jednocześnie realizowane przez zstępnych, małżonka i rodziców. Przykładowo
jeśli zmarła spadkodawczyni, pozostawiła dwójkę dzieci, natomiast za życia
dokonała darowizny na rzecz swojego wnuka, wówczas roszczenie o zachowek będzie
przysługiwać dzieciom zmarłej spadkodawczyni przeciwko obdarowanemu wnukowi. Jeśli
żyją rodzice zmarłej spadkodawczyni lub jedno z nich wówczas i tak nie będą
uprawnieni do dochodzenia zachowku, ponieważ żyją jej dzieci, które dziedziczą
przed jej rodzicami. Roszczenie z tytułu zachowku jest dziedziczne- przechodzi na spadkobierców osoby uprawnionej
do zachowku. Przykładowo jeśli zmarła spadkodawczyni była uprawniona do
zachowku po swojej matce, wówczas córka zmarłej spadkodawczyni może dochodzić roszczenia o zachowek po swojej
babce.
Zachowek stanowi korzyść, o którą mogą ubiegać się
spadkobiercy ustawowi także wtedy, gdy zmarły nie pozostawił testamentu, ale
jeszcze za życia rozporządził swoim majątkiem, dokonując darowizny i pozornie
wartość spadku wydaje się zerowa.
Zasadą jest, że przy ustalaniu prawa do zachowku
dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę. Czyli jeśli w
chwili śmierci scheda spadkowa jest zerowa lub znikoma skutkiem darowizn
dokonanych przez spadkodawcę za życia, nie oznacza to, że zachowek się nie
należy lub kwota zachowku będzie niska. Przy ustalaniu wysokości zachowku
dolicza się bowiem do schedy spadkowej wartość darowizn dokonanych przez
spadkodawcę.
Oczywiście od tej zasady istnieją wyjątki, a mianowicie
nie dolicza się do spadku następujących darowizn (art. 994 KC):
1.
drobnych darowizn zwyczajowo
w danych stosunkach przyjętych;
2.
darowizn dokonanych przed
więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku na rzecz osób nie
będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku np. darowizna dokonana na
rzecz sąsiada dwanaście lat przed śmiercią darczyńcy nie podlega zaliczeniu.
Darowizny uczynione na rzecz spadkobierców oraz osób
uprawnionych do zachowku są doliczane do spadku bez względu na czas ich
dokonania.
Pamiętać należy, iż roszczenie o zachowek jest
roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej, a przed skierowaniem pozwu o
zachowek konieczne jest przeprowadzenie postępowania spadkowego po zmarłym
spadkodawcy. Postępowanie wszczyna wniosek o stwierdzenie nabycia spadku (art.
1025 KC, art. 669 – 679 KPC).
Termin przedawnienia
roszczenia o zapłatę zachowku wynosi 5 lat. Są dwa sposoby liczenia początku tego terminu, w
zależności od tego, czy spadkodawca sporządził testament,
czy nie. W przypadku, gdy testamentu nie było, termin przedawnienia należy
liczyć od dnia śmierci spadkodawcy. W
przypadku, gdy spadkodawca sporządził testament, termin pięcioletni liczy się
od chwili ogłoszenia testamentu. Ogłoszenia
testamentu dokonuje w toku specjalnego postępowania sąd lub notariusz.
Zatem po pięciu latach
od śmierci spadkodawcy lub ogłoszenia testamentu, zobowiązany do zapłaty zachowku
będzie mógł przed sądem podnieść zarzut przedawnienia
dochodzonego roszczenia. Wszczęcie sprawy o zachowek przerywa bieg przedawnienia roszczenia o
zachowek.
radca prawny Magdalena Kraczek -Kuryło
