Emerytura pomostowa a rekompensata za pracę w warunkach szkodliwych

Emerytura pomostowa:

Art. 4 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 roku o emeryturach pomostowych:

Prawo do emerytury pomostowej, z uwzględnieniem art. 5-12, przysługuje pracownikowi, który spełnia łącznie następujące warunki:

1) urodził się po dniu 31 grudnia 1948 r.;

2) ma okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszący co najmniej 15 lat;

3) osiągnął wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn;

4) ma okres składkowy i nieskładkowy, ustalony na zasadach określonych w art. 5-9 i art. 11 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn;

5) przed dniem 1 stycznia 1999 r. wykonywał prace w szczególnych warunkach lub prace w szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy lub art. 32 i art. 33 ustawy o emeryturach i rentach z FUS;

6) po dniu 31 grudnia 2008 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3;

7) (uchylony) 

Art. 4 pkt 7 przewidywał, iż jednym z warunków otrzymania prawa do świadczenia – emerytury pomostowej było rozwiązanie stosunku pracy. W dniu 20 kwietnia 2022 roku weszła  w życie nowela, która uchyliła ten warunek. Odbyło się to na podstawie ustawy z dnia 09.03.2022 r. o zmianie ustawy o emeryturach pomostowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2022 r. poz. 755).Obecnie jeżeli osoba, która spełnia warunki do przyznania emerytury pomostowej, złoży wniosek o przyznanie prawa do emerytury pomostowej przed rozwiązaniem stosunku pracy,  otrzyma prawo do emerytury, jednakże świadczenie to nie będzie wypłacane z uwagi na kontynuowanie zatrudnienia (ulegnie zawieszeniu).

Emerytury pomostowe ustalane są począwszy od 01 stycznia 1999 roku na podstawie ustawy z dnia 19 grudnia 2008 roku o emeryturach pomostowych (Dz.U.2023.164 t.j. z dnia 2023.01.23). 

Tekst ustawy z dnia 19 grudnia 2008 roku o emeryturach pomostowych: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20082371656/U/D20081656Lj.pdf

Emerytury pomostowe zastąpiły emerytury w niższym wieku emerytalnym przyznawane na podstawie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U.2022.504 t.j. z dnia 2022.03.02) pracownikom wykonującym pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.

Prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym było nabywane z reguły w wieku o 5 lat niższym niż wiek emerytalny i obwarowane warunkiem posiadania w ogólnym stażu emerytalnym (20/25 lat) 15-letniego okresu pracy uprawniającej do obniżonego wieku. Emerytury te były wyliczane w systemie zdefiniowanego świadczenia. Oznacza to, że ich wysokość zależała od długości stażu emerytalnego, czyli czasu udziału w wytworzeniu dochodu narodowego przeznaczonego na fundusz oraz kwalifikacji (zarobków) ubezpieczonego. Kwota emerytury powiększana też była o tzw. kwotę stałą mającą charakter socjalny.

Emerytura pomostowa tym różni się od emerytury w niższym wieku emerytalnym, że jest to świadczenie o charakterze okresowym, tj. należnym tylko do czasu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego, podczas gdy emerytura w niższym wieku emerytalnym, jeżeli nie została zamieniona na emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym, mogła być pobierana dożywotnio.

Emerytura pomostowa przysługuje zarówno kobietom, jak i mężczyznom po spełnieniu odpowiednich warunków wiekowych i formalnych.

Warunki wymagane do przyznania emerytury pomostowej można sklasyfikować   w dwóch grupach:

I grupa – dotyczy ogółu pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze, 

II grupa – to osoby, które z uwagi na bardzo szczególny rodzaj wykonywanej pracy mają złagodzone warunki dotyczące wieku uprawniającego do emerytury – warunki wymagane do przyznania emerytury dla tych osób zostały określone w art. 5 – 11 ustawy z dnia 19.12.2008 roku o emeryturach pomostowych (pracownicy wykonujący prace: w powietrzu na statkach powietrznych, w portach morskich, w hutnictwie, wykonujących inne prace w szczególnych warunkach, maszynistów, członków zawodowych ekip ratownictwa górskiego, górnicze).

Warunki wymagane do nabycia prawa do emerytury pomostowej (art. 4 ustawy z dnia 19.12.2008 roku o emeryturach pomostowych) stanowią, iż: 

– emerytura pomostowa przysługuje pracownikom urodzonym po dniu 31.12.1948 roku,

– emerytura pomostowa przysługuje ubezpieczonym, którzy wykonywali prace   w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszącym co najmniej 15 lat: 

w ramach stosunku pracy (ten sam rodzaj pracy wykonywanej w ramach prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej lub umowy zlecenia nie stanowi podstawy do przyznania emerytury pomostowej),

za prace w szczególnych warunkach uważa się prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku, 

przy ustalaniu 15-letniego okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze uwzględnia się te okresy w których praca była wykonywana w pełnym wymiarze czasu pracy (nie podlegają zaliczeniu okresy w których taka praca była wykonywana w wymiarze czasu pracy niższym niż pełny etat – 1/2 etatu, 1/3 etatu),

przy ustalaniu 15-letniego okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze podlegają sumowaniu okresy pracy w szczególnych warunkach lub   w szczególnym charakterze przebyte przed dniem 01.01.2009 roku oraz okresy pracy w szczególnych warunkach (załącznik nr 1 do ustawy z dnia 19.12.2008 roku   o emeryturach pomostowych) lub o szczególnym charakterze (załącznik nr 2 do ustawy z dnia 19.12.2008 roku o emeryturach pomostowych), przebyte zarówno przed dniem 01.01.2009 roku jak i po dniu 31.12.2008 roku, 

– ubezpieczony/pracownik musi osiągnąć wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn,

– ubezpieczony/pracownik musi legitymować się okresami składkowymi  i nieskładkowymi, ustalonymi na zasadach określonych w art. 5-9 i art. 11 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wynoszącymi co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn,

 ogólny staż ubezpieczeniowy wymagany do przyznania emerytury pomostowej wynosi 20 lat w przypadku kobiet i 25 lat w przypadku mężczyzn. 

– emerytura pomostowa przysługuje pracownikowi który:

a) przed dniem 1 stycznia 1999 r. wykonywał prace w szczególnych warunkach lub prace w szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy lub art. 32 i art. 33 ustawy o emeryturach i rentach z FUS,

b) po dniu 31 grudnia 2008 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3:

przed 01.01.1999 roku prace wykonywane w szczególnych warunkach lub  o szczególnym charakterze mogą być wymienione w nowych wykazach – w załączniku nr l lub nr 2 ustawy z dnia 19.12.2008 roku o emeryturach pomostowych jak i prace wymienione w wykazie A lub B stanowiących załącznik do rozporządzenia z dnia 07.02.1983 roku, 

  po 31.12.2008 roku prace wykonywane w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze muszą być wymienione w nowych wykazach – w załączniku nr l lub nr 2 ustawy z dnia 19.12.2008 roku o emeryturach pomostowych,

przy ustalaniu czy został spełniony warunek wykonywania po dniu 31.12.2008 roku pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (wymienionej w wymienionej w załączniku nr l lub nr 2 ustawy z dnia 19.12.2008 roku o emeryturach pomostowych) wystarczające jest udowodnienie, iż praca ta była wykonywana po 31.12.2008 roku przez dowolny okres – ( uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2022 roku, sygn. akt III UZP 2/22 Nabycie prawa do emerytury pomostowej, teza aktualna: ,,Nabycie prawa do emerytury pomostowej nie jest uzależnione od wykonywania, po dniu 31 grudnia 2008 r., pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przez okres przynajmniej jednego miesiąca (art. 4 pkt 6 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, tekst jedn.: Dz. U. z 2018 r. poz. 1924 z późn. zm.)”.

Podkreślić należy, iż wszystkie ww. warunki wymagane do przyznania prawa do emerytury pomostowej muszą być spełnione łącznie przez pracownika. 

Nie wszyscy zatem pracownicy, którzy nabyliby prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym na podstawie ustawy emerytalnej, nabędą prawo do emerytury pomostowej. Katalog prac uprawniających do emerytury pomostowej zawarty w wykazach stanowiących załączniki do ustawy jest węższy od katalogu zawartego w rozporządzeniu Rady Ministrów z 7.02.1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43), a jednym z warunków nabycia prawa do emerytury pomostowej jest wykonywanie po 31.12.2008 r. pracy znajdującej się w wykazach stanowiących załącznik do ustawy.

Kwota świadczenia – emerytury pomostowej – ustalana jest w systemie zdefiniowanej składki przez podzielenie sumy składek zewidencjonowanych na koncie indywidualnym ubezpieczonego przez liczbę obrazującą średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat (art. 14 ustawy z dnia 19.12.2008 roku o emeryturach pomostowych).

Podstawę obliczenia emerytury pomostowej stanowi suma zgromadzonych na koncie w ZUS:

– składek na ubezpieczenie emerytalne z uwzględnieniem ich waloryzacji, oraz

– zwaloryzowanego kapitału początkowego.

Jeżeli wysokość emerytury pomostowej jest niższa niż emerytura najniższa, emeryturę pomostową podwyższa się do kwoty najniższej emerytury.

Od 1 marca 2023 r. kwota najniższej emerytury pomostowej, analogicznie jak w latach poprzednich, jest równa kwocie najniższej emerytury i wynosi obecnie 1 588,44 zł.

Emerytura pomostowa podlega waloryzacji na zasadach i w terminach przewidzianych dla waloryzacji świadczeń.

Do emerytury pomostowej przysługuje dodatek pielęgnacyjny na zasadach i wysokości określonej w art. 75 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Prawo do emerytury pomostowej powstaje w momencie/z dniem spełniania warunków wymaganych do nabycia tego prawa (np. w dniu, w którym uprawniony ukończy wiek emerytalny). 

Nie wcześniej niż na 30 dni przed spełnieniem warunków do przyznania świadczenia lub zamierzonym terminem przejścia na emeryturę uprawniony może złożyć wniosek o emeryturę pomostową:

Wzór wniosku EPOM –  https://www.zus.pl/wzory-formularzy/emerytury-renty/emerytura-pomostowa/-/asset_publisher/A8tCYfGs2fFl/content/wniosek-zus-rp-1epom. 

W przypadku gdy wniosek o emeryturę pomostową zostanie złożony wcześniej, organ rentowy wyda decyzję o odmowie prawa do świadczenia, wskazując, które warunki nie zostały spełnione. Natomiast jeżeli wniosek o emeryturę pomostową zostanie złożony w kolejnych miesiącach po spełnieniu warunków do emerytury, prawo do świadczenia zostanie ustalone od miesiąca zgłoszenia wniosku.

Do wniosku o emeryturę pomostową dołącza się zaświadczenia pracodawców (świadectwa pracy) potwierdzające okresy wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w przypadku jeżeli wnioskodawca ubiega się o uwzględnienie okresów pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przebytych do dnia 31 grudnia 2008 roku. Okresy pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przebyte po dniu 31 grudnia 2008 roku uwzględniane są przez organ rentowy ZUS na podstawie danych zaewidencjonowanych na indywidualnym koncie ubezpieczonego.   

W przypadku odmowy przyznania świadczenia – emerytury pomostowej przez organ rentowy istnieje możliwość odwołania się od decyzji ZUS do sądu okręgowego – sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, właściwego ze względu na miejsce zamieszkania uprawnionego/wnioskodawcy za pośrednictwem oddziału, który wydał decyzję w terminie miesiąca od dnia otrzymania decyzji. 

Postępowanie odwoławcze jest wolne od opłat.

Emerytura pomostowa przysługuje do dnia poprzedzającego dzień, w którym uprawniony ukończy  powszechny wiek emerytalny –  60 lat kobiety, 65 lat mężczyźni.

W razie śmierci uprawnionego członkom jego rodziny przysługuje renta rodzinna oraz dodatek dla sierot zupełnych.

W przypadku śmierci osoby, która zgłosiła wniosek o emeryturę pomostową należne jej do dnia śmierci świadczenia wypłacane są małżonkowi, dzieciom z którymi prowadziła wspólne gospodarstwo domowe, a w przypadku ich braku – małżonkowi i dzieciom, z którymi osoba ta nie prowadziła wspólnego gospodarstwa domowego, a w razie ich braku – innym członkom rodziny uprawnionym do renty rodzinnej lub na których utrzymaniu pozostawała ta osoba. Ponadto osoby te mają prawo do udziału w dalszym prowadzeniu postępowania o świadczenia nieukończonego wskutek śmierci osoby, która o te świadczenia wystąpiła. 

Roszczenia wygasają po upływie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, której świadczenia przysługiwały, chyba że przed upływem tego okresu zgłoszony zostanie wniosek o dalsze prowadzenie postępowania.

Emerytura pomostowa została ukształtowana jako świadczenie wygaszane, co oznacza ustanowienie takich warunków nabycia prawa, które powodują stopniowe zmniejszanie się kręgu osób spełniających te warunki, jest ona bowiem przewidziana tylko dla osób, które rozpoczęły wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przed dniem wejścia w życie reformy emerytalnej, tj. przed 1.01.1999 r.. (na podstawie obecnie obowiązujących przepisów: Emerytury pomostowe są przyznawane od 1.01.2009 r. i przestaną być nabywane około 2040 roku – projektowane zmiany w powyższym zakresie – poniżej … ).

Prawo do emerytury pomostowej może ulec zawieszeniu lub zmniejszeniu po przekroczeniu limitów dopuszczalnych zarobków, jeżeli osoba pobierająca emeryturę pomostową podejmie zatrudnienie lub inną działalność podlegającą obowiązkowi ubezpieczenia społecznego (art. 17 ustawy z dnia 19.12.2008 roku o emeryturach pomostowych, art. 103 i nast. ustawy z dnia 17.12.1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych) 

Świadczenie zostanie zatem zmniejszone w razie osiągnięcia przychodu powyżej 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy (ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS), a zawieszone, gdy przekroczy 130% tego wynagrodzenia.

Od 1 grudnia 2022 roku do 28 lutego 2023 roku kwota przychodu odpowiadająca:
– 70 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ogłoszonego za III kwartał 2022 r. wynosi 4536,50 zł – przychody powyżej tej kwoty wpłyną na zmniejszenie emerytury/renty
– 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ogłoszonego za III kwartał 2022 r. wynosi 8424,90 zł – przychody powyżej tej kwoty będą oznaczać zawieszenie emerytury/renty

Od 1 marca do 31 maja 2023 roku kwota przychodu odpowiadająca:
– 70 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ogłoszonego za IV kwartał 2022 r. wynosi 4713,50 zł – przychody powyżej tej kwoty wpłyną na zmniejszenie emerytury/renty
– 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ogłoszonego za IV kwartał 2022 r. wynosi 8753,60 zł – przychody powyżej tej kwoty będą oznaczać zawieszenie emerytury/renty

Od 1 czerwca do 31 sierpnia 2023 roku kwota przychodu odpowiadająca:
– 70 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ogłoszonego za I kwartał 2023 r. wynosi 4987 zł – przychody powyżej tej kwoty wpłyną na zmniejszenie emerytury/renty,
– 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ogłoszonego za I kwartał 2023 r. wynosi 9261,60 zł – przychody powyżej tej kwoty będą oznaczać zawieszenie emerytury/renty

Osoby uprawnione do  emerytury pomostowej, które w poprzednim roku dorabiały do swojego świadczenia obowiązane są złożyć w ZUS zaświadczenie o przychodzie do dnia 28 lutego następnego roku.  

W przypadku gdy praca podjęta przez osobę pobierającą emeryturę pomostową należy do prac wymienionych w wykazach stanowiących załączniki nr 1 i 2 do ustawy o emeryturach pomostowych, zawieszenie prawa do świadczenia następuje bez względu na wysokość osiąganych przychodów. 

Osoba pobierająca emeryturę pomostową, wykonująca dalej pracę lub działalność objętą obowiązkiem ubezpieczenia społecznego, może złożyć wniosek o ponowne ustalenie wysokości emerytury – art. 108 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku                       o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Wniosek można zgłosić albo po upływie kolejnego roku kalendarzowego, albo po ustaniu ubezpieczenia.

Wypłata emerytur pomostowych jest gwarantowana przez Państwo (realizuje je Zakład Ubezpieczeń Społecznych ze środków odrębnego funduszu – Funduszu Emerytur Pomostowych). Na mocy art. 29 ustawy z dnia 19.12.2008 roku o emeryturach pomostowych został utworzony Fundusz Emerytur Pomostowych (FEP), który jest państwowym funduszem celowym powołanym w celu finansowania emerytur pomostowych. Dysponentem tego funduszu jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. 

Obowiązek opłacania składki na FEP wynika z ustawy z dnia 19 grudnia 2008 roku o emeryturach pomostowych. Zgodnie z art. 35 ust. 1 tego aktu, składki na FEP opłaca się za pracownika, który spełnia łącznie następujące warunki:

– urodził się po 31 grudnia 1948 roku,

– wykonuje prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, o których mowa w art. 3 ust. 1 i 3 ustawy pomostowej,

Obowiązek opłacania składek na FEP za pracownika spełniającego te warunki, powstaje z dniem rozpoczęcia wykonywania przez niego pracy szczególnej, a ustaje z dniem zaprzestania wykonywania tej pracy.

Składka na Fundusz Emerytur Pomostowych (FEP) wynosi 1,5 proc. podstawy jej wymiaru. Składka na FEP jest finansowana w całości przez pracodawcę.

Jeżeli pracodawca w danym roku zatrudniał chociaż przez jeden dzień pracowników na stanowiskach wymienionych jako praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, musi za te osoby złożyć dokument ZUS ZSWA. Termin przekazania deklaracji do organu rentowego mija z końcem 31 marca roku następnego.

Gdy pracownik złożył wniosek o przyznanie emerytury pomostowej, płatnik składek/pracodawca na to 7 dni od złożenia tego wniosku.

Zgodnie z art. 41 ust. 4 ustawy o emeryturach pomostowych płatnik składek (pracodawca) musi prowadzić:

  • wykaz stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze,
  • ewidencję pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, za których jest przewidziany obowiązek opłacania składek na FEP, zawierającą dane dotyczące pracownika, za którego trzeba opłacać składki na FEP, tj.:

– nazwisko i imię,

– datę urodzenia,

– numery PESEL,

– serię i numer dowodu osobistego lub paszportu.

W celu realizacji tego obowiązku pracodawca jest obowiązany dokonać przeglądu wszystkich stanowisk pracy w zakładzie pod kątem wykonywania na nich prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, które obligują do stworzenia omawianego wykazu stanowisk pracy i ewidencji stanowisk pracy.

Kolejno:

Płatnik składek jest obowiązany powiadomić zatrudnionych pracowników o treści wykazu, o którym mowa w ust. 4 pkt 1, oraz o wpisie lub odmowie dokonania wpisu do ewidencji, o której mowa w ust. 4 pkt 2.

W przypadku nieumieszczenia stanowiska pracy, na którym pracownik wykonuje pracę, w wykazie, o którym mowa w ust. 4 pkt 1, lub nieumieszczenia pracownika w ewidencji, o której mowa w ust. 4 pkt 2, pracownikowi przysługuje skarga do Państwowej Inspekcji Pracy.

Prawo do emerytury pomostowej przysługuje również osobie, która:

1) po dniu 31 grudnia 2008 r. nie wykonywała pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy pomostowej,

2) spełnia warunki określone w art. 4 pkt 1-5 i art. 5-12 ustawy pomostowej,

3) w dniu wejścia w życie ustawy miała wymagany w przepisach, o których mowa w pkt 2, okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy pomostowej.

W rezultacie prawo do emerytury pomostowej na podstawie art. 49 ustawy przysługuje pracownikowi, który:

urodził się po 31.12.1948 r.,

pracę uprawniającą do niższego wieku emerytalnego wykonywał przed 1.01.1999 r. (prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienione w załączniku nr 1 lub nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych),

ma co najmniej 15-letni staż pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienione w załączniku nr 1 lub nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych – okresy pracy podlegają sumowaniu),

ma pełny staż uprawniający do emerytury powszechnej 20 kobieta/25mężczyzna lat okresów składkowych i nieskładkowych,

osiągnął wiek 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn,

spełnił dodatkowe warunki określone w art. 5 – 12 ustawy pomostowej.

Rekompensata z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub                                 w szczególnym charakterze

art. 2 pkt 5, art. 21- 23 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 roku o emeryturach pomostowych

Ubezpieczeni urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy przed 1 stycznia 2009 r. wykonywali przez co najmniej 15 lat prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w pełnym wymiarze czasu pracy, mogą ubiegając się  o emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym, wnioskować o przyznanie rekompensaty.

Rekompensata  stanowi odszkodowanie za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze dla osób, które nie nabędą prawa do emerytury pomostowej.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 23.04.2018 roku, sygn. akt III AUa 921/16 (LEX nr 2545191):

Rekompensata stanowi odszkodowanie za utratę możliwości nabycia prawa do emerytury wcześniejszej z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze dla osób, które nie nabędą prawa do emerytury pomostowej. Przepis art. 23 ust. 2 ustawy o emeryturach pomostowych reguluje, że rekompensata przyznawana jest w formie dodatku do kapitału początkowego, natomiast kapitał początkowy ustala się dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31.12.1948 r., za których były opłacane składki na ubezpieczenia społeczne przed 1.01.1999 r. (art. 173 ustawy emerytalnej). Warunek sformułowany w art. 21 ust. 2 ustawy o emeryturach pomostowych należy rozumieć w taki sposób, że rekompensata przysługuje ubezpieczonym objętym systemem zdefiniowanej składki, którzy przed osiągnięciem podstawowego wieku emerytalnego nie nabyli prawa do emerytury z FUS obliczonej według formuły zdefiniowanego świadczenia.

 – Rekompensata przysługuje ubezpieczonemu, jeżeli ma okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wynoszący co najmniej 15 lat,

 – Rekompensata nie przysługuje osobie, która nabyła prawo do emerytury na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS,

Rekompensatę stanowi równowartość kwoty obliczonej według wzoru:

R = 64,32 * K * X

gdzie:

R – oznacza kwotę rekompensaty,

K – oznacza kwotę obliczoną według zasad określonych w przepisach art. 174 ustawy o emeryturach i rentach z FUS,

X – oznacza współczynnik obliczony według wzoru określonego w ust. 2.

– Współczynnik X określający, jaka część wymogów do wcześniejszej emerytury została spełniona do dnia 31 grudnia 2008 r. oblicza się według następującego wzoru:

1) w przypadku kobiet:

2) w przypadku mężczyzn:

gdzie:

So – oznacza okresy składkowe i nieskładkowe w rozumieniu ustawy o emeryturach i rentach z FUS, osiągnięte przed dniem 1 stycznia 2009 r.,

Sw – oznacza okres wykonywania przed dniem 1 stycznia 2009 r. pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS,

Ws – oznacza obniżony wiek emerytalny w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS,

W – oznacza wiek ubezpieczonego w dniu 31 grudnia 2008 r. w pełnych latach zaokrąglonych w górę.

– Jeżeli wartość któregokolwiek z ułamków, o których mowa w ust. 2, przekroczy 1, przyjmuje się, że wartość ta wynosi 1.

– Ustalenie rekompensaty następuje na wniosek ubezpieczonego o emeryturę.

– Rekompensata przyznawana jest w formie dodatku do kapitału początkowego, o którym mowa w przepisach art. 173 i art. 174 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

Celem rekompensaty, podobnie jak i emerytury pomostowej, jest łagodzenie skutków utraty możliwości przejścia na emeryturę przed osiągnięciem wieku emerytalnego przez pracowników zatrudnionych przy pracach w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. W przypadku rekompensaty realizacja tego celu polega jednak nie na stworzeniu możliwości wcześniejszego zakończenia aktywności zawodowej, lecz na odpowiednim zwiększeniu podstawy wymiaru emerytury z FUS, do której osoba uprawniona nabyła prawo po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2023 roku, sygn. akt II USK 718/21 (LEX nr 3522684):

Gramatyczna wykładnia ustawowej definicji rekompensaty wskazuje, że świadczenie to dotyczy takich ubezpieczonych, którzy nie mogą nabyć prawa do emerytury pomostowej i którzy równocześnie utracili możliwość nabycia prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, to znaczy takich ubezpieczonych, którzy nie spełnili łącznie warunków przewidzianych w art. 32, art. 46 lub art. 184 u.e.r.f.u.s. Potwierdzeniem tej tezy jest wykładnia art. 2 pkt 5 ustawy z 2008 r. o emeryturach pomostowych, dokonywana z uwzględnieniem reguł funkcjonalnych (celowościowych). Celem tego przepisu jest bowiem przyznanie odszkodowania za rzeczywistą utratę określonych uprawnień, co oznacza, że musi on dotyczyć tylko tych ubezpieczonych, którzy ze względu na niespełnienie choćby jednego ustawowego warunku (wieku, ogólnego stażu emerytalnego) nie mogli skorzystać z dotychczasowych regulacji i nabyć prawa do emerytury w wieku niższym niż powszechny wiek emerytalny, a także nie mogą skorzystać z regulacji nowych, przewidzianych ustawą o emeryturach pomostowych.

Artykuł 2 pkt 5 i art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 roku o emeryturach pomostowych formułują dwie zasadnicze przesłanki nabycia prawa do rekompensaty: 

1) nienabycie prawa do emerytury pomostowej, 

2) osiągnięcie okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu ustawy o emeryturach i rentach z FUS wynoszącego co najmniej 15 lat.

Natomiast przesłanka negatywna została zawarta w art. 21 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS i jest nią nabycie prawa do emerytury na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS (w orzecznictwie precyzuje się, że jedynie nabycie prawa do wcześniejszej emerytury stanowi przesłankę negatywną przyznania prawa do rekompensaty uzyskanie prawa do emerytury na zasadach ogólnych nie wpływa w żaden sposób na uprawnienia do rekompensaty –  wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 17 grudnia 2015 r., sygn. akt III AUa 717/15 (LEX nr 1964970), wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 10 marca 2022 r., sygn. akt III AUa 567/21 (LEX nr 3358741)).

Warunkami uzyskania rekompensaty są więc:

  • utrata przez ubezpieczonego możliwości przejścia na „wcześniejszą” emeryturę w związku z wygaśnięciem po 31 grudnia 2008 r. – w stosunku do ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. – podstawy prawnej przewidującej takie uprawnienie,
  • niespełnienie przez ubezpieczonego warunków uprawniających go do emerytury pomostowej,
  • posiadanie przez ubezpieczonego co najmniej 15-letniego okresu pracy                                           w szczególnych warunkach lub pracy w szczególnym charakterze,

Zgodnie z par. 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 07 lutego 1983 roku (Dz.U.1983.8.43) w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub  w szczególnym charakterze okres ten – zatrudnienia – wynosi co najmniej 15 lat, a sama praca musi być wymieniona w wykazie (wykaz A, B – prace w szczególnych warunkach, których wykonywanie uprawnia do niższego wieku emerytalnego) stanowiącym załącznik do tego rozporządzenia, ponadto musi być wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy (par. 2 ust. 1 ww. rozporządzenia). 

  • nieuzyskanie przez ubezpieczonego prawa do emerytury na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS,
  • osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego.

Rekompensata stanowi dodatek do kapitału początkowego, ustalonego na dzień 1 stycznia 1999 roku i podlega waloryzacjom przewidzianym dla kapitału.

Rekompensatę za pracę w szczególnych warunkach dolicza się do kapitału początkowego, który dla osób z dużym stażem pracy przed 1999 rokiem jest istotnym elementem podstawy obliczenia emerytury powszechnej. Tym samym rekompensata ma znaczący wpływ na wysokość tej emerytury. 

Rekompensata ustalana jest przy przyznawaniu emerytury – czyli po osiągnięciu 60 lat przez kobietę i 65 lat przez mężczyznę. 

Przyznanie rekompensaty odbywa się na wniosek uprawnionego/wnioskodawcy który należy złożyć wraz z wnioskiem o przyznanie emerytury z tytułu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego zgłoszonym nie wcześniej niż na 30 dni przed spełnieniem ostatniego z warunków wymaganych do przyznania świadczenia. Do przedmiotowego wniosku należy dołączyć dokument/y w postaci świadectwa pracy lub zaświadczenie potwierdzające wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wystawione przez pracodawcę lub przez jego następcę prawnego przez 15 lat. 

Wniosek EMP: https://www.zus.pl/wzory-formularzy/emerytury-renty/przyznanie-emerytury/-/asset_publisher/X1GqLyTE2rrD/content/wniosek-zus-rp-1

Według art. 23 ust 1 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 roku o emeryturach pomostowych ustalenie rekompensaty następuje na wniosek ubezpieczonego o emeryturę. Samo więc złożenie wniosku o emeryturę obliguje ZUS do ustalenia, czy ubezpieczony spełnia warunki do otrzymania rekompensaty. Obowiązujący obecnie wniosek o emeryturę ZUS EMP nie zawiera w swej treści rozróżnienia co do domagania się rekompensaty, które uwzględniał poprzednio obowiązujący druk. Oznacza to, że ubezpieczony spełniający wymogi uzyska prawo do rekompensaty nabywa prawo do tego świadczenia już od dnia złożenia wniosku o emeryturę (np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi  z dnia 9 października 2017 r oku, sygn. akt III AUa 1350/16 (LEX nr 2396234)).

Rekompensata może być uwzględniona również przy ustalaniu wysokości renty rodzinnej po zmarłym, spełniającym warunki do emerytury wraz z rekompensatą  po złożeniu odrębnego wniosku w tym zakresie.

Podobnie jak ma to miejsce w przypadku świadczenia – emerytury pomostowej – w przypadku odmowy przyznania przez organ rentowy rekompensaty istnieje możliwość odwołania się od decyzji ZUS do sądu okręgowego – sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, za pośrednictwem jednostki organizacyjnej ZUS, która wydała decyzję w terminie miesiąca od dnia otrzymania decyzji. 

Postępowanie odwoławcze jest wolne od opłat. Ubezpieczeni/wnioskodawcy mogą w toku postępowania sądowego udowadniać charakter swojej pracy w oparciu o wszelkie środki dowodowe, np. zeznania świadków lub różne dokumenty wskazujące na rodzaj i wymiar czasu ich pracy.

Podkreślić należy, iż w ostatnim czasie Sejm uchwalił nowelizację ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych:

– USTAWA z dnia 16 czerwca 2023 r. o zmianie ustawy o emeryturach pomostowych oraz niektórych innych ustaw – 

https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/PrzebiegProc.xsp?id=FB4C94C68221A9E5C12589C90036DC4F
https://orka.sejm.gov.pl/opinie9.nsf/nazwa/3321_u/$file/3321_u.pdf

W dniu 20 czerwca 2023 roku ww. nowelizacja/ustawa została przekazana Prezydentowi i Marszałkowi Senatu.

Ww. nowelizacja/ustawa wprowadza kluczową zmianę w ustawie z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych tj. :

– uchyla wygaszający charakteru emerytur pomostowych – przewiduje likwidację wymogu pracy w szczególnych warunkach i  w szczególnym charakterze przed 1 stycznia 1999 roku (Art. 1 ust. 2 projektu ustawy z dnia 16 czerwca 2023 r. o zmianie ustawy o emeryturach pomostowych oraz niektórych innych ustaw uchyla art. 4 ust. 5) ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych). Oznacza to, że nowe przepisy wprowadzą emerytury pomostowe na stałe i co więcej w sposób bardzo znaczący zwiększy to liczbę osób, które takie prawo nabędą z chwilą wejścia w życie nowelizacji,

W projekcie zaznaczono, że zmiany wymaga także – przewidziana w ustawie o emeryturach pomostowych – instytucja rekompensaty. W projekcie zapisano m.in., że okres takiej pracy, który uprawnia do ustalenia rekompensaty, musi przypadać przed 1 stycznia 2009 roku.

W konkluzji wskazać należy, iż:

– w dotychczasowym/obecnym stanie prawnym, emerytury pomostowe były/są rozwiązaniem okresowym, o charakterze wygaszającym – kryteria były/są skonstruowane w taki sposób, by z czasem coraz mniej osób je spełniało,

– procedowane aktualnie zmiany prowadzą do sytuacji, w której emerytury pomostowe staną się stałym elementem polskiego systemu.