Coraz częściej pojawiającym się problemem do rozwiązania między byłymi małżonkami po rozwodzie oprócz podziału wspólnego majątku małżeńskiego obejmującego w szczególności nieruchomości oraz rzeczy ruchome, jest wspólne zwierzę należące do obojga małżonków. W sytuacji, w której pupil – pies, kot itp. należał do jednego z małżonków jeszcze przed zawarciem małżeństwa, po rozwodzie, zwierzę to będzie należało nadal do tego małżonka, analogicznie jak z majątkiem osobistym, który nie podlega podziałowi po rozwodzie. Do rozwiązania pozostaje problem, gdy małżonkowie wspólnie w trakcie małżeństwa nabyli/zakupili zwierzę, z którym wspólnie zamieszkiwali, do którego się oboje przywiązali, a następnie dochodzi do rozwodu między nimi. Co wówczas? Który z byłych małżonków otrzyma pupila należącego do obydwojga z nich? Zagadnienie powyższe jest o tyle ciekawe i nabiera aktualności, w związku z coraz częstszym nabywaniem przez małżonków zwierząt rasowych, kosztownych w zakupie, na których w równym stopniu zależy obydwojgu byłym małżonkom. Oczywiście, jeśli byli małżonkowie po rozwodzie porozumieją się między sobą w kwestii, kto otrzyma wspólnego pupila, zwierzę przypadnie według uzgodnień stron. Ugoda w tej kwestii jest zdecydowanie najlepszym rozwiązaniem. Co jednak, gdy strony się nie porozumieją i w równym stopniu każda z nich walczy o to, żeby otrzymać wspólne zwierzę? Czy są jakieś szczególne regulacje prawne w tej materii?
- Prawna definicja zwierząt
Żeby spróbować odpowiedzieć na powyższe, w pierwszej kolejności trzeba sięgnąć do prawnej definicji zwierząt. Zgodnie z podstawową regulacją ustawową odnoszącą się do zwierząt tj. ustawą z dnia z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz.U. Nr 111, poz. 724, tj. z dnia 3 marca 2022 r. Dz.U. z 2022 r. poz. 572) zwierzę jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia nie jest rzeczą. Człowiek jest mu winien poszanowanie, ochronę i opiekę (art. 1 pkt 1 ustawy). W sprawach nieuregulowanych w ustawie do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy (art. 1 pkt 2 ustawy). W przywołanej ustawie znajdujemy również m. in. wyjaśnienie zasady „humanitarnego traktowania zwierząt” rozumianej jako traktowanie uwzględniające potrzeby zwierzęcia i zapewniające mu opiekę i ochronę (art. 4 ust. 2 ustawy), jak również „właściwych warunków bytowania” przez które rozumie się zapewnienie zwierzęciu możliwości egzystencji, zgodnie z potrzebami danego gatunku, rasy, płci i wieku (art. 4 ust. 15 ustawy).
- Regulacje prawne dotyczące podziału zwierząt po rozwodzie
Zauważyć trzeba, że w obowiązującym stanie prawnym znajdującym zastosowanie do podziału majątku małżonków po rozwodzie brak jest szczególnych uregulowań odnoszących się do podziału zwierząt. Odpowiednie zastosowanie znajdują tutaj przepisy odnoszące się do zagadnień majątkowych, w szczególności zniesienia współwłasności, z uwzględnieniem jednak specyfiki wynikającej z ustawy o ochronie zwierząt. Co do zasady zatem, wspólne zwierzę poprzez odpowiednie stosowanie przepisów dotyczących rzeczy, stanowi element majątku wspólnego małżonków, w związku z czym po ustaniu małżeństwa byli małżonkowie powinni więc regulować jego stan właścicielski poprzez określenie jego wartości i przyporządkowanie do majątku podlegającego podziałowi. Znane są również rozstrzygnięcia sądów, które w oparciu o zasady współżycia społecznego i „dobro” zwierzęcia postanawiały przy wyrokach rozwodowych o pozostawieniu zwierzęcia u tego z małżonków, który sprawować będzie opiekę nad dziećmi.
Stosownie do art. 31 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wszelkie przedmioty majątkowe nabyte przez oboje małżonków albo przez jednego z nich w czasie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej, należą do majątku wspólnego. Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Rozwiązanie małżeństwa oznacza automatyczne ustanie ustawowej wspólności majątkowej i otwiera drogę do podziału majątku małżeńskiego. Umowne uregulowanie kwestii podziału majątku między byłymi małżonkami jest zdecydowanie najszybsze, jednak nie zawsze do niego dojdzie. Gdy strony nie porozumieją się co do sposobu podziału majątku, przeprowadzenie sądowego podziału majątku, możliwe jest na trzy sposoby. Pierwszy ze sposobów – podział fizyczny (w naturze) polega na zasądzeniu stronom postępowania części odpowiadających wartością ich udziałów w majątku wspólnym. Kolejnym sposobem jest przyznanie przez sąd danego składnika majątku jednemu z byłych małżonków, przy jednoczesnym zobowiązaniu do spłaty drugiego małżonka w wysokości jego udziału w majątku. Ten ze sposobów wykorzystywany jest w szczególności w sytuacji, kiedy danego składnika nie da się podzielić fizycznie. Ostatnim sposobem podziału majątku jest sprzedaż składników oraz podział kwoty między stronami zgodnie z ich udziałem w majątku. Takie rozwiązanie Sądu znajduje zastosowanie najczęściej w sytuacji, gdy między byłymi małżonkami brak jest konsensusu, a fizyczny podział rzeczy jest niemożliwy (art. 211 i 212 kodeksu cywilnego).
Jak łatwo zauważyć, do zwierząt, nie sposób zastosować pierwszego sposobu podziału tj. podziału fizycznego. „Zniesienie współwłasności” zwierzęcia, jako istoty żywej, często traktowanej jak normalny domownik powinno być dokonane poprzez przydzielenie jednemu z byłych małżonków na wyłączną własność zwierzęcia. Powstaje jednak pytanie, jakimi kryteriami powinien kierować się sąd przydzielając zwierzę jednemu z byłych małżonków?
- Kryteria przydzielenia zwierzęcia jednemu ze współwłaścicieli
Niewątpliwie, istotą ustaleń poprzedzających przyznaniu zwierzęcia jednemu z byłych małżonków na wyłączną własność powinno być ustalenie przez sąd przywiązania do zwierzęcia przez każdego z byłych małżonków (dotychczasowa więź z jednym z małżonków). Ponadto, kluczowym jest zbadanie, który z byłych małżonków daje rękojmię należytej dbałości o zwierzę, zapewnienia mu opieki, należytych warunków mieszkaniowych i bytowych dostosowanych do potrzeb pupila. Wynika to z wyrażonych w ustawie o ochronie praw zwierząt zasad: humanitarnego traktowania zwierząt, która zakłada uwzględnianie ich potrzeb, zapewnianie opieki i ochrony, jak również właściwych warunków bytowania rozumianej jako zapewnienie zwierzęciu możliwości egzystencji, zgodnie z potrzebami danego gatunku, rasy, płci i wieku. Z całą stanowczością przy rozstrzyganiu tych kwestii uwzględniać należy dobro zwierzęcia i nie sposób stosować tutaj wyłącznie regulacji odnoszących się do rzeczy. Zwierzęta bowiem zgodnie z przywołaną ustawą o ochronie zwierząt jako istoty żyjące zdolne do odczuwania cierpienia rzeczami nie są, chociaż brak jest przy podziale majątku w tej materii szczególnych regulacji. Do zwierząt zatem w pewnym stopniu stosuje się przepisy dotyczące własności rzeczy, niemniej jednak przy każdorazowym uwzględnieniu zasad wynikających z ustawy o ochronie zwierząt.
- Ochrona prawa własności do zwierząt
Niekiedy pomiędzy byłymi małżonkami może powstać spór związany z tym, iż były małżonek, który nie jest właścicielem zwierzęcia, nie chce go oddać prawowitemu właścicielowi. Dotyczy to sytuacji, w których zwierzę nie wchodzi do wspólnoty małżeńskiej i należy wyłącznie do jednego z byłych małżonków, np. zwierzę nabyte przed zawarciem małżeństwa. Przy rozstrzyganiu tych kwestii zastosowanie znajdują przepisy odnoszące się do ochrony własności, w szczególności art. 222 § 1 kodeksu cywilnego. Na podstawie tego przepisu właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, ażeby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą. Dlatego też, o ile jeden z rozwiedzionych małżonków rości sobie wyłączne prawo do własności nad rzeczą – zwierzęciem, może żądać od osoby, która faktycznie włada jego rzeczą (byłego współmałżonka) jego wydania, o ile tej osobie nie przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą.
Autor: Adw. dr Elżbieta Bober
