Świadczenie pielęgnacyjne to jedno z najważniejszych świadczeń socjalnych. Jego beneficjentami są osoby które nie podejmują lub rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad bliskimi osobami niepełnosprawnymi, wymagającymi stałej pomocy w życiu codziennym.
Przepisy obowiązujące aktualnie są bardzo skomplikowane. Niniejsze opracowanie ma na celu ukazanie, że w przypadku sprawowania opieki nad bliskimi osobami niepełnosprawnymi warto starać się o pomoc w postaci świadczenia pielęgnacyjnego, nawet jeżeli z treści obowiązujących przepisów wynika że takie świadczenie nie przysługuje wnioskodawcy. Zdarzają się sytuacje, że aby uzyskać świadczenie konieczne jest złożenie odwołania od decyzji odmownej do właściwego Samorządowego Kolegium Odwoławczego, a później nawet złożenie skargi do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego, o czym w dalszej części.
- Komu przysługuje świadczenie pielęgnacyjne:
Świadczenie pielęgnacyjne z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, przysługuje:
1) matce albo ojcu,
2) opiekunowi faktycznemu dziecka,
3) osobie będącej rodziną zastępczą spokrewnioną, w rozumieniu ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej,
4) innym osobom, na których zgodnie z przepisami ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy ciąży obowiązek alimentacyjny, z wyjątkiem osób o znacznym stopniu niepełnosprawności
– jeżeli nie podejmują lub rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad osobą legitymującą się orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji, albo osobą legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności.
Art. 17 ust. 1b. ustawy o świadczenie rodzinnych stanowi, że: świadczenie pielęgnacyjne przysługuje, jeżeli niepełnosprawność osoby wymagającej opieki powstała:
1) nie później niż do ukończenia 18. roku życia lub
2) w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej, jednak nie później niż do ukończenia 25. roku życia.
Z kolei z art. 17 ust. 5 ustawy wynika, że świadczenie pielęgnacyjne nie przysługuje, jeżeli:
1) osoba sprawująca opiekę:
a) ma ustalone prawo do emerytury, renty, renty rodzinnej z tytułu śmierci małżonka przyznanej w przypadku zbiegu prawa do renty rodzinnej i innego świadczenia emerytalno-rentowego, renty socjalnej, zasiłku stałego, nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego lub rodzicielskiego świadczenia uzupełniającego, o którym mowa w ustawie z dnia 31 stycznia 2019 r. o rodzicielskim świadczeniu uzupełniającym,
b) ma ustalone prawo do specjalnego zasiłku opiekuńczego, świadczenia pielęgnacyjnego lub zasiłku dla opiekuna, o którym mowa w ustawie z dnia 4 kwietnia 2014 r. o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów;
2) osoba wymagająca opieki:
a) pozostaje w związku małżeńskim, chyba że współmałżonek legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności,
b) została umieszczona w rodzinie zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej spokrewnionej, rodzinnym domu dziecka albo, w związku z koniecznością kształcenia, rewalidacji lub rehabilitacji, w placówce zapewniającej całodobową opiekę, w tym w specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym, z wyjątkiem podmiotu wykonującego działalność leczniczą, i korzysta w niej z całodobowej opieki przez więcej niż 5 dni w tygodniu;
3) na osobę wymagającą opieki inna osoba ma ustalone prawo do wcześniejszej emerytury;
4) na osobę wymagającą opieki jest ustalone prawo do dodatku do zasiłku rodzinnego, o którym mowa w art. 10, prawo do specjalnego zasiłku opiekuńczego, prawo do świadczenia pielęgnacyjnego lub prawo do zasiłku dla opiekuna, o którym mowa w ustawie z dnia 4 kwietnia 2014 r. o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów;
5) na osobę wymagającą opieki inna osoba jest uprawniona za granicą do świadczenia na pokrycie wydatków związanych z opieką, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej.
W przypadku, gdy o świadczenie pielęgnacyjne ubiegają się rolnicy, małżonkowie rolników bądź domownicy, świadczenie to przysługuje odpowiednio:
1) rolnikom w przypadku zaprzestania prowadzenia przez nich gospodarstwa rolnego;
2) małżonkom rolników lub domownikom w przypadku zaprzestania prowadzenia przez nich gospodarstwa rolnego albo wykonywania przez nich pracy w gospodarstwie rolnym.
Zaprzestanie prowadzenia gospodarstwa rolnego lub zaprzestanie wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym, potwierdza się stosownym oświadczeniem złożonym pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. Składający oświadczenie jest obowiązany do zawarcia w nim klauzuli następującej treści: „Jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia.”. Klauzula ta zastępuje pouczenie organu o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań.
Przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego nie jest uzależnione od kryterium dochodowego rodziny.
Wysokość świadczenia pielęgnacyjnego jest uregulowana w przepisach Od dnia 1 stycznia 2023 r. jest to 2458 zł miesięcznie i w każdym roku jego wysokość wzrasta.
Prawo do świadczenia pielęgnacyjnego przyznawane jest na czas nieokreślony. Z zastrzeżeniem, że jeżeli orzeczenie o niepełnosprawności lub orzeczenie o stopniu niepełnosprawności zostało wydane na czas określony, wtedy prawo do świadczenia pielęgnacyjnego ustala się do ostatniego dnia miesiąca, w którym upływa termin ważności orzeczenia
- Wyjątki
Jak wspomniano na wstępie świadczenie pielęgnacyjne przysługuje również osobom, które wydawać by się mogło nie kwalifikują się do jego przyznania, jednak z uwagi na poniższe warunki otrzymują świadczenie.
1. data powstania niepełnosprawności a prawo do świadczenia pielęgnacyjnego
Zgodnie z orzecznictwem sądów administracyjnych oraz Trybunału Konstytucyjnego: data powstania niepełnosprawności nie powinna wpływać na ustalenie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego.
Zdarza się, że organy rozpatrujące wnioski o świadczenie pielęgnacyjne wydają decyzję odmowne w przedmiocie świadczenia pielęgnacyjnego, powołując się na art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych. Kierując się wskazaniami organów przyjmujących i rozpatrujących wnioski o świadczenia, opiekunowie występują o specjalny zasiłek opiekuńczy, którego wysokość jest znacznie niższa (obecnie 620 zł).
Stanowisko takie jest niezgodne z wyrokiem Trybunał Konstytucyjnego z dnia 21 października 2014 r., sygn. akt: K 38/13, który stwierdził, że art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych w zakresie, w jakim różnicuje prawo do świadczenia pielęgnacyjnego osób sprawujących opiekę nad dorosłą osobą niepełnosprawną ze względu na moment powstania niepełnosprawności, jest niezgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
Wskazany przepis, tj. art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych, pomimo przywołanego wyroku nadal obowiązuje w niezmienionej postaci. W przypadku uzyskania decyzji odmownej z powodu momentu powstania niepełnosprawności osoby podlegającej opiece, koniecznie jest sporządzenie odwołania do Samorządowego Kolegium Odwoławczego.
W odwołaniu warto podnieść zarzut naruszenia art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych poprzez jego zastosowanie, pomimo iż Trybunał Konstytucyjnego w wyroku z dnia 21 października 2014 r., sygn. akt K 38/13 uznał niekonstytucyjność wskazanego przepisu w zakresie, w jakim różnicuje on prawo do świadczenia pielęgnacyjnego osób sprawujących opiekę nad osobą niepełnosprawną ze względu na datę powstania niepełnosprawności osoby wymagającej opieki.
2. pobieranie świadczeń emerytalno – rentowych przez opiekuna a prawo do świadczenia pielęgnacyjnego
Jeżeli opiekun pobiera emeryturę lub rentę w wysokości niższej niż świadczenie pielęgnacyjne przysługiwać mu powinno prawo wyboru, czy chce pobierać świadczenie pielęgnacyjne czy emeryturę/rentę. Niestety obecnie nie jest możliwe pobieranie obu świadczeń jednocześnie: tj. emerytury/renty oraz świadczenia pielęgnacyjnego w wysokości różnicy pomiędzy pełną, ustawową wysokością świadczenia pielęgnacyjnego a pobieraną emeryturą/rentą.
W przypadku wydania przez organ rozpatrujący wniosek o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego decyzji odmownej z tego powodu, że opiekun ma ustalone prawo do emerytury, renty, renty rodzinnej z tytułu śmierci małżonka przyznanej w przypadku zbiegu prawa do renty rodzinnej i innego świadczenia emerytalno-rentowego, renty socjalnej, zasiłku stałego, nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, zasiłku przedemerytalnego lub świadczenia przedemerytalnego należy odwołać się od takiej decyzji.
Warto w odwołaniu podnieść zarzut naruszenia art. 17 ust.5 pkt 1 lit. a) ustawy o świadczeniach rodzinnych w zw. z art. 32 Konstytucji RP poprzez naruszającą zasadę równości wykładnię tego przepisu, która pozbawia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego osoby mające ustalone prawo do emerytury/renty w wysokości niższej niż to świadczenie.
W uzasadnieniu można powołać się na:
– wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 28 czerwca 2019 r., sygn. akt: I OSK 757/19
– wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 18 czerwca 2020 r., sygn. akt: I OSK 254/20;
– wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 6 maja 2022 r., sygn.. akt.: I OSK 1488/21,
– wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 13 kwietnia 2022 r., sygn.. akt.: I OSK 1727/21,
3. opieka nad współmałżonkiem a prawo do świadczenia pielęgnacyjnego
Przepis art. 17 ust. 5 pkt 2 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych stanowi, że świadczenie pielęgnacyjne nie przysługuje, jeżeli osoba wymagająca opieki pozostaje w związku małżeńskim, chyba że współmałżonek legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności.
Przepis ten nie oznacza jednak, że świadczenie pielęgnacyjne nie będzie przysługiwać opiekunowi osoby, która pozostaje w związku małżeńskim. Zgodnie z orzecznictwem brak jest przeszkód prawnych, aby małżonek pobierał świadczenie pielęgnacyjne z racji opieki nad współmałżonkiem.
W przypadku decyzji odmownej, należy w odwołaniu wskazać na naruszenie przez organ art. 17 ust. 5 pkt. 2 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych poprzez jego błędną wykładnię, naruszającą reguły wykładni systemowej oraz funkcjonalnej, poprzez przyjęcie, że małżonkowi będącemu opiekunem osoby legitymującej się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności nie przysługuje prawo do świadczenia pielęgnacyjnego.
W uzasadnieniu można powołać się na: wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego: z dnia 9 stycznia 2013 r., I OSK 1196/12; z dnia 25 stycznia 2013 r., I OSK 1899/12; z dnia 13 lutego 2013 r., I OSK 1526/12, z dnia 8 maja 2013 r., I OSK 2002/12, z dnia 20 czerwca 2013 r., I OSK 2249/12, z dnia 6 listopada 2014 r., I OSK 251/14 ).
III Pozostałe przypadki
1. opieka nad osobą pozostającą w związku małżeńskim a prawo do świadczenia pielęgnacyjnego
W sytuacji, gdy o świadczenie pielęgnacyjne nad osobą pozostającą w związku małżeńskim ubiega się inna osoba zobowiązana do alimentacji, niż małżonek (nielegitymujący się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności), np. syn/córka, zwykle organy wydają decyzje odmowne.
Stanowisko to jest zbieżne z uchwałą Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 14 listopada 2022 r., o sygn. I OPS 2/22 , który stwierdził, że: Warunkiem przyznania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, o którym mowa w art. 17 ust. 1 u.ś.r., z tytułu sprawowania opieki nad osobą pozostającą w związku małżeńskim osobie wskazanej w art. 17 ust. 1 pkt 4 u.ś.r., innej niż współmałżonek, jest legitymowanie się przez współmałżonka osoby wymagającej opieki orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności (art. 17 ust. 5 pkt 2 lit. a u.ś.r.).
Uchwała ta znacząco utrudnia uzyskanie świadczenia pielęgnacyjnego opiekunom osób niepełnosprawnych – pozostających w związku małżeńskim z osobą, która nie legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności .
Przed podjęciem ww. uchwały linia orzecznicza sądów administracyjnych nie była jednolita.
Zasadniczo prezentowany był pogląd, iż przepis art. 17 ust. 5 pkt 2 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych nie uniemożliwia uzyskania świadczenia pielęgnacyjnego w związku ze sprawowaniem opieki, nawet jeśli niepełnosprawny pozostaje w związku małżeńskim z osobą nieposiadającą orzeczenia o znacznym stopniu niepełnosprawności, w sytuacji gdy drugi małżonek – nielegitymujący się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności – nie może tej opieki sprawować z przyczyn obiektywnych, niezależnych od niego i od jego woli. Taki pogląd prezentował m.im. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia z 14 lipca 2021 r., sygn..: I OSK 394/21 oraz w wyroku z dnia 25 stycznia 2021 r., sygn.: I OSK 2103/20, Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie w wyroku z dnia 23 maja 2022 r., sygn.: III SA/Kr 1836/21, czy Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 19 stycznia 2022 r., sygn.: II SA/Po 489/21.
W przypadku złożenia odwołania warto powołać się na wskazane wyżej orzeczenia.
2. opieka nad osobą spokrewnioną w dalszym stopniu a prawo do świadczenia pielęgnacyjnego
Często zdarzają się sytuacje gdy opiekę nad niepełnosprawnym sprawują osoby inne niż małżonek, rodzice lub dzieci.
Zgodnie z art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych: osobom, na których ciąży obowiązek alimentacyjny, innym niż spokrewnione w pierwszym stopniu z osobą wymagającą opieki, przysługuje świadczenie pielęgnacyjne, w przypadku gdy spełnione są łącznie następujące warunki:
- rodzice osoby wymagającej opieki nie żyją, zostali pozbawieni praw rodzicielskich, są małoletni lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
- nie ma innych osób spokrewnionych w pierwszym stopniu, są małoletnie lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
- nie ma osób, o których mowa w ust. 1 pkt 2 i 3, lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności.
W tym miejscu pojawia się pytanie czy osoba spokrewnioną w pierwszym lub bliższym stopniu musi legitymować się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, by świadczenie pielęgnacyjne z tytułu opieki mógł pobierać dalszy krewny i czy od tej reguły nie ma wyjątku?
Stanowisko w tej sprawie zajął Naczelny Sąd Administracyjny w uchwale z dnia 14 listopada 2022 r., sygn. I OPS 2/22., który stwierdził, że osobom wskazanym w art. 17 ust. 1 pkt 4 u.ś.r., innym niż spokrewnione w pierwszym stopniu z osobą wymagającą opieki, jest legitymowanie się przez rodziców osoby wymagającej opieki, osoby spokrewnione w pierwszym stopniu z osobą wymagającą opieki, orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności (art. 17 ust. 1a u.ś.r.);
Niestety obecnie dominujące jest stanowisko, że jeżeli osoby spokrewnione w pierwszym stopniu z niepełnosprawnym wymagającym opieki, nie legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, nie jest możliwe przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego osobie spokrewnionej w dalszym stopniu. Tak wypowiedział się m.in. Naczelny Sąd Administracyjny między innymi w wyrokach: z dnia 17 marca 2022 r.,I OSK 1622/21, z dnia 2 lutego 2022 r., I OSK 1027/21, z dnia 26 stycznia 2022 r., I OSK 910/21. Dlatego obecnie bardzo trudno jest uzyskać dalszym osobom spokrewnionym świadczenie pielęgnacyjne.
Z linii tej wynika, że jeżeli bliżsi krewni nie legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności wtedy rzeczywistemu opiekunowi nie przysługuje świadczenie pielęgnacyjne. W świetle wskazanej uchwały obecnie trudno jest uzyskać przez kolejne osoby spokrewnione prawo do świadczenia pielęgnacyjnego.
Przed przywołaną uchwałą sądy zasadniczo przyjmowały inną, korzystną dla opiekunów interpretację powyższego przepisu. Wskazując, że w sytuacji, gdy osoba zobowiązana w bliższej kolejności do sprawowania opieki nad niepełnosprawnym sama z obiektywnych przyczyn nie może tego obowiązku wypełnić, a zrealizować tę pomoc jest w stanie osoba zobowiązana w dalszej kolejności, to takiej osobie przysługuje świadczenie pielęgnacyjne.
Tak przed podjęciem wskazanej wyżej uchwały orzekał m.in. Naczelny Sąd Administracyjny w: wyroku z dnia 6 października 2021 r., sygn..: I OSK 530/2, wyroku z dnia 7 maja 2020 r. sygn..: I OSK 2831/19 oraz wyroku z dnia 21 czerwca 2017 r., I OSK 829/16:
W razie odmowy przyznania świadczenie pielęgnacyjnego, opiekunowie w odwołaniu do samorządowego kolegium odwoławczego, a następnie skargi do wojewódzkiego sądu administracyjnego powinni powoływać się na wskazane orzeczenia.
IV. Jak uzyskać świadczenie pielęgnacyjne?
Żeby otrzymać świadczenie pielęgnacyjne należy wypełnić formularz wniosku o ustalenie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, który znajduje się pod linkiem: https://www.gov.pl/web/rodzina/vii-wiadczenie-pielegnacyjne111, a następnie złożyć wypełniony wniosek w urzędzie gminy lub miasta właściwym ze względu na miejsce zamieszkania wnioskodawcy (albo w ośrodku pomocy społecznej lub w innej jednostce organizacyjnej gminy, której przekazana została realizacja świadczeń rodzinnych w danej gminie).
Wzór formularza wniosku i innych niezbędnych dokumentów udostępnia również podmiot realizujący świadczenia rodzinne (urząd gminy lub miasta, ośrodek pomocy społecznej lub inna jednostka organizacyjna gminy, właściwa do realizacji świadczeń rodzinnych w danej gminie).
Do wniosku należy dołączyć:
- skrócony odpis aktu urodzenia dziecka lub inny dokument urzędowy potwierdzający wiek dziecka,
- orzeczenie o niepełnosprawności,
- można również załączyć dokumentację medyczną z której wynika, że osoba nad którą sprawowana jest opieka nie jest w stanie samodzielnie funkcjonować i wymaga stałej pomocy.
Przed wydaniem decyzji na każdorazowy wniosek organu właściwego przyznającego i wypłacającego świadczenie pielęgnacyjne przeprowadzany jest rodzinny wywiad środowiskowy. Przedmiotem tego wywiadu jest sprawdzenie, czy jest sprawowana faktyczna, stała i bezpośrednia opieka nad osobą niepełnosprawną. Rodzinny wywiad środowiskowy przeprowadzany przez pracownika socjalnego ma również ustalić ogólną sytuację osoby niepełnosprawnej, w celu weryfikacji czy opieka nad osobą niepełnosprawną jest sprawowana należycie.
Prawo do świadczenia pielęgnacyjnego ustala się na czas nieokreślony. Natomiast jeśli orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności zostało wydane na czas określony, wówczas prawo do świadczenia pielęgnacyjnego przysługiwać będzie do ostatniego dnia miesiąca, w którym upływa ważność tego orzeczenia.
Jeśli wniosek o ustalenie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego został złożony w okresie trzech miesięcy od wydania orzeczenia o niepełnosprawności lub jego stopniu, świadczenie pielęgnacyjne będzie przysługiwać od miesiąca, w którym wpłynął wniosek o ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności Jeśli natomiast wniosek o ustalenie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego został złożony po upływie trzech miesięcy od wydania orzeczenia o niepełnosprawności lub jego stopniu, świadczenie pielęgnacyjne będzie przysługiwać od miesiąca złożenia wniosku o jego przyznanie.
Świadczenie pielęgnacyjne wypłacane jest co miesiąc.
V. Odwołanie od decyzji w przedmiocie świadczenia pielęgnacyjnego
W przypadku wydania przez organ rozpatrujący wniosek decyzji odmownej w przedmiocie ustalenia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego wnioskodawcy przysługuje prawo złożenia odwołania. Odwołanie wnosi się do właściwego organu odwoławczego – Samorządowego Kolegium Odwoławczego za pośrednictwem organu, który wydał decyzję. Oznacza to, że odwołanie należy złożyć osobiście (pisemnie lub ustnie do protokołu) lub wysłać listem poleconym na adres organu, który wydał decyzję odmowną, w terminie 14 dni od otrzymania decyzji.
Od decyzji Samorządowego Kolegium Odwoławczego przysługuje skarga do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego. Należy ją wnieść w ciągu 30 dni od momentu otrzymania decyzji od SKO. Skargę, podobnie jak odwołania od decyzji organów I instancji wnosi się za pośrednictwem organu, który wydał zaskarżoną decyzję. Inaczej mówiąc skargę należy złożyć osobiście lub wysłać na adres Samorządowego Kolegium Odwoławczego.
W odwołaniu powinno znaleźć się imię i nazwisko wnoszącego, adres, oznaczenie zaskarżonej decyzji oraz organu który ją wydał, żądanie oraz podpis. Warto również wskazać co skarżący zarzuca decyzji oraz uzasadnienie.
Samodzielne sporządzenie środka zaskarżenia od decyzji organu pomocowego lub organu drugiej instancji może być skomplikowane. W przypadku problemów lub wątpliwości, warto skorzystać z pomocy świadczonej w punktach nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego lub nieodpłatnej pomocy prawnej.
Opracowanie sporządzono w oparciu o stan prawny obowiązujący w dniu 23 czerwca 2023 r.
Autor: radca prawny Jan Łętka
